Romantyzm - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.    Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- 1789-1849 (Europa); 1822-1864 (Polska)

- romanticus (łac., niezwykły); romantyczny – w odniesieniu do niezwykłych, malowniczych, oryginalnych krajobrazów i tajemniczych budowli, zamków średniowiecznych oraz w nawiązaniu do średniowiecznych eposów rycerskich i w rozumieniu nurtu w literaturze i sztuce, opozycyjnego wobec oświeceniowego racjonalizmu

2.    Ważniejsze wydarzenia historyczne (1789 – rewolucja francuska; 1799-1815 – wojny napoleońskie; 1815 – utworzenie Królestwa Polskiego; 1822 – wydanie Ballad i romansów A. Mickiewicza; 1830-1831 – powstanie listopadowe; 1848-1849 – Wiosna Ludów; 1863-1864 – powstanie styczniowe

3.    Kluczowe pojęcia:

- irracjonalizm – kwestionowanie potęgi rozumu i możliwości nauki w zakresie poznawania rzeczywistości, na rzecz poznawania pozarozumowego (nieskażonego racjonalizmem), za pośrednictwem uczuć, przeczuć, wyobraźni, intuicji, wizji sennych, religijnych, a nawet majaczeń ludzi chorych psychicznie

- indywidualizm – przekonanie o wyjątkowości, niepowtarzalności i ważności jednostki ludzkiej (zwłaszcza twórcy, artysty)

- ludowość – fascynacja folklorem (wierzeniami, obyczajami, twórczością ludową), traktowanym jako zbiornica prawdziwej mądrości i źródło prawd moralnych. Źródło inspiracji romantycznych

- orientalizm – fascynacja egzotyczną kulturą i przyrodą Orientu (Wschodu). Źródło inspiracji romantycznych

- natura – przeciwieństwo skażonej cywilizacji, przeniknięte pierwiastkiem boskim (panteizm), źródło inspiracji romantycznych i ważny element świata przedstawionego utworów literackich i dzieł sztuki

- naród – wspólnota zamieszkująca określone terytorium, połączona tradycją, obyczajami, wyobrażeniami, wartościami, wykształconymi w odległej przeszłości utrwalonej w dawnych mitach i podaniach

- bunt młodych – jedna z ważniejszych wartości romantycznych, warunek zmiany na lepsze zastanej skostniałej rzeczywistości: bunt młodych (romantyków) przeciw starym (racjonalistom), immamentna cecha większości wczesnych bohaterów romantycznych.

4.    Filozofia i myśl społeczno-polityczna (pod znakiem negacji racjonalizmu, empiryzmu, obiektywnej prawdy, pod znakiem subiektywnej refleksji metafizycznej oraz idealizmu – skupionego wokół duchowego charakteru rzeczywistości)

- heglizm (Georg W. F. Hegel): w historię świata wpisany jest duch dziejów, czyli samorealizująca się rozumna idea; postęp świata wynika z rozwoju samowiedzy i rozszerzania sfery wolności; każda forma dziejowa (teza) istnieje dopóki podlega postępowi, następnie neguje ją jej przeciwieństwo (antyteza), w wyniku czego powstaje forma nowa (synteza)

- mesjanizm (Andrzej Towiański, Adam Mickiewicz): przewidywanie powstania na ziemi Królestwa Bożego, poprzedzonego okresem nieszczęść i cierpień narodu wybranego (mesjasza – w tej roli naród polski), który zmartwychwstanie i stanie się zbawicielem całej ludzkości

5.    Sztuka epoki romantyzmu

- malarstwo: dynamika kompozycji, nastrojowa kolorystyka, emocjonalność, oryginalność, klimat tajemniczości, niesamowitości, grozy; fascynacja tematyką historyczną (motywy mitologiczne, wątki historii średniowiecznej, ważne wydarzenia i wybitne jednostki historyczne, walki narodowowyzwoleńcze), inspirowanie się naturą (uduchowioną, nastrojową, mistyczną lub żywiołową, groźną), Orientem, kulturą ludową. Twórcy: Eugene Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, William Blake, Francisco Goya

- architektura (historyzm, np. neogotyk, orientalizm): poszukiwanie wzorów artystycznych w minionych epokach (głównie w gotyku – strzeliste wieżyczki, kamienne kolumny, pionowe okna witrażowe) lub w estetyce sztuki Wschodu.

6.    Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- odrzucanie reguł krepujących wolność twórczą na rzecz uwolnienia natchnienia i wyobraźni

- kult poezji: szczególna rola poety-wieszcza w społeczeństwie, poezja jako narzędzie kształtowania ludzkich postaw

- dramat szekspirowski jako źródło inspiracji romantycznego dramatu idei (obrzędu wprowadzającego odbiorcę w świat ducha, prawd o historii, naturze, człowieku)

- synkretyzm: swobodne łączenie gatunków i rodzajów literackich

- nastrojowość, uduchowienie, mistycyzm

- historia (historyzm maski), natura, folklor, Orient - jako najważniejsze inspiracje twórcze

- twórcy: Johann Wolfgang Goethe, George Byron, Friedrich Schiller (Europa); Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid, Zygmunt Krasiński, Aleksander Fredro (Polska)

7.    Ważniejsze typy bohaterów epoki romantyzmu

- poeta wieszcz: wybitnie utalentowany, prorok, darzący miłością wszystkich ludzi, duchowy przywódca swego narodu (Konrad, III cz. Dziadów A. Mickiewicza)

- kochanek romantyczny: nieszczęśliwie zakochany indywidualista, samotnik zbuntowany przeciw społecznym ograniczeniom, samobójca (Werter, Cierpienia Młodego Wertera, J. W. Goethego; Gustaw, IV cz. Dziadów A. Mickiewicza)

- spiskowiec: żarliwy patriota, rezygnujący ze szczęścia osobistego, by poświęcić się dla ojczyzny, działa w ukryciu (tytułowa postać Konrada Wallenroda, A. Mickiewicza, tytułowa postać Kordiana, Juliusza Słowackiego)

- buntownik lub mściciel: postać tajemnicza, o dramatycznej przeszłości, szukająca zemsty lub zbuntowana przeciw Bogu (tytułowy bohater Giaura, G. Byrona, Konrad III cz. Dziadów A. Mickiewicza)

- szaleniec: postać oszalała po śmierci (rzeczywistej lub symbolicznej) ukochanej osoby, ma dar widzenia niewidzialnego świata i ponadnaturalną umiejętność porozumiewania się z duchami, zjawami (Karusia, Romantyczność, A. Mickiewicz)

8.    Popularne motywy literackie epoki

- miłość: zwykle nieszczęśliwa, niespełniona, sfinalizowana tragicznie. Stają jej na przeszkodzie ograniczenia wynikające z nierówności społecznych i bezdusznych konwenansów. Jej siła dowodzi wyższości uczuć nad rozumem (Gustaw, IV cz. Dziadów A. Mickiewicza)

- natura: jako samoistny, uduchowiony byt, budzący zachwyt swą potęgą czy egzotyką lub jako istotne tło wydarzeń czy refleksji; również jako symbol ojczyzny (Sonety krymskie, A. Mickiewicza, Pan Tadeusz, A. Mickiewicza)

- naród: jako wspólnota połączona więzami tej samej historii i kultury, jako przedmiot troski i miłości poety-wieszcza, jako zbiorowy bohater literacki – jednorodny i zjednoczony (Pan Tadeusz, A. Mickiewicza)

- bunt: jako czynne przeciwstawianie się złu, niezgoda na niesprawiedliwość i ograniczanie wolności (tak indywidualnej, jak narodowej), przybierająca nierzadko formę walki narodowowyzwoleńczej (III cz. Dziadów A. Mickiewicza, Kordian, Juliusza Słowackiego)

- ludowość: poprzez kreowanie bohaterów pochodzących z gminu, przywoływanie ludowych mądrości, intuicyjnych, nieskażonych racjonalizmem, przywoływanie wierzeń, podań, legend – jako źródła głębokich prawd moralnych (Romantyczność, A. Mickiewicza, II cz. Dziadów, A. Mickiewicza).

9.    Ważniejsze teksty literackie romantyzmu, ich twórcy:

a)      Adam Mickiewicz, Oda do młodości – jako sygnał przemiany światopoglądowej A. Mickiewicza

- oda, cechy gatunku: utwór liryczny sławiący wydarzenie, ideę; podniosły temat, uroczysty styl

- tematyka: pochwała młodości, jej energii, siły duchowej, szlachetności

- cechy oświeceniowe: gatunek, pochwała działania zbiorowego, przejrzyste obrazowanie pełne harmonii i stosowności; cechy romantyczne: emocjonalność wypowiedzi (wykrzyknienia, ekspresywizmy), podkreślanie przewagi uczuć i poznania nadzmysłowego nad racjonalizmem, przeciwstawianie świata marzeń światu skostniałemu, martwemu, obrazowanie naruszające wzorce klasyczne

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu młodości, konfliktu uczuć i rozumu

b)     Adam Mickiewicz, Romantyczność – jako spór światopoglądowy i przykład inspiracji kulturą ludową

- ballada, cechy gatunku: synkretyzm (łączenie elementów epiki, liryki, dramatu), ludowość (sięganie do ludowych wierzeń, podań, opowieści, skarbnicy prawd moralnych i mądrości życiowych), fantastyka (łączenie zdarzeń rzeczywistych z nierzeczywistymi), nastrojowość (obecność grozy, krwawych wydarzeń, tajemniczości)

- tematyka: spór o istnienie rzeczywistości nadprzyrodzonej, wynikły z widzenia prostej dziewczyny Karusi, która czuje obecność ducha zmarłego ukochanego, Jasia, co kwestionuje rozumny starzec dysponujący „szkiełkiem i okiem”. Utwór ukazuje wyższość uczuć nad rozumem, sposób wykorzystania w poezji ludowych wierzeń i bohaterów, sposób łączenia fantastyki z realną rzeczywistością w utworze literackim

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: światopoglądu romantycznego; ludowości w literaturze; fantastyki i świata nadprzyrodzonego  w tekstach kultury

c)      Adam Mickiewicz, Sonety krymskie – jako przykład metafizycznej refleksji i inspiracji Orientem

- sonet, cechy gatunkowe (patrz literatura okresu baroku)

- tematyka: zachwyt nad naturą Krymu, tęsknota za ojczyzną (Stepy akermańskie); obraz morza, sztormu, refleksja nad postawami ludzkimi (Burza); kontemplowanie natury i kultury Orientu (Bakczysaraj w nocy)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obrazu natury w tekstach kultury; postaci podróżnika-pielgrzyma-wygnańca w literaturze

d)      Adam Mickiewicz, Dziady (cz. II - do samodzielnego przypomnienia, IV, III) – jako dramat romantyczny, dramat idei, cykl połączony wspólnym tytułem, sceną dawnego obrzędu dziadów, postacią głównego bohatera i motywem nieszczęśliwej miłości romantycznej

- cz. IV - dramat romantyczny: otwarta, fragmentaryczna kompozycja; zastosowanie reguły trzech jedności; brak podziału na akty i sceny; łączenie rzeczywistości realnej z nierzeczywistą, fantastyczną – główny bohater (romantyczny, werteryczny) o nieustalonym do końca statusie

- tematyka i bohaterowie: historia miłosna nieszczęśliwego kochanka, Pustelnika-Gustawa (człowiek? upiór? dusza pokutująca?), odrzuconego przez pannę wybierającą majętnego męża, opowiadana księdzu (racjonaliście) w jego domku, w trakcie trzech godzin (miłości, rozpaczy, przestrogi), nocą z 1. na 2. listopada

- ważniejsze problemy: miłość romantyczna jako najwyższa wartość w życiu ludzkim, źródło uduchowienia, ubogacenia człowieka (nawet jeśli jest nieszczęśliwa); manifest romantycznej wiary w wyższość poznania intuicyjnego nad rozumowym; uwznioślenie kultury ludowej jako skarbnicy najczystszych prawd moralnych

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: miłości; miłości romantycznej; bohatera romantycznego; motywu szaleństwa w literaturze.

- cz. III - dramat romantyczny, dramat idei: otwarta, fragmentaryczna kompozycja; niestosowanie zasady trzech jedności; niespójna fabuła (luźny związek przyczynowo-skutkowy między kolejnymi scenami); łączenie rzeczywistości realnej z nierzeczywistą, fantastyczną (obecność postaci o nieustalonym statusie); synkretyzm gatunkowy (powaga sąsiaduje z groteską, realizm z fantastyką, komizm obok tragizmu) i rodzajowy (dramat z elementami liryki i epiki); stosowanie niezwykłej symboliki; przemiana wewnętrzna głównego bohatera; obecność ważnej idei

- tematyka: martyrologia narodu polskiego doby niewoli; obraz społeczeństwa polskiego doby niewoli; prorocza wizja przyszłości Polski; obraz Rosji i społeczeństwa rosyjskiego; metamorfoza moralna i duchowa głównego bohatera

- czas i miejsca akcji: między 1. listopada 1823 a 1. listopada 1824; Wilno, domek pod Lwowem, salon warszawski, Rosja

- treść: Prolog, Scena I (tzw. więzienna), Scena II (Wielka Improwizacja), Scena III (egzorcyzmy), Scena IV (domek pod Lwowem), Scena V (widzenie Księdza Piotra), Scena VI (sen Senatora), Scena VII (salon warszawski), Scena VIII (u Senatora, bal), Scena IX (obrzęd dziadów), Ustęp (epicki poemat o Rosji carskiej i społeczeństwie rosyjskim)

- bohaterowie: Gustaw podlegający przemianie mentalnej w Konrada (z kochanka romantycznego w bojownika o wolność ojczyzny i szczęście ludzkości, z człowieka pełnego pychy i zwątpienia w Boże plany, w jednego z realizatorów mesjanistycznej koncepcji uwolnienia ojczyzny); Ksiądz Piotr (pokorny duchowny, realizujący chrześcijańskie ideały miłości, miłosierdzia, przebaczenia, któremu dana będzie łaska widzenia przyszłości Polski); postaci historyczne: Senator (Nowosilcow) – prześladowca młodzieży polskiej, Doktor (A. Becu) – zdrajca, współpracownik Nowosilcowa, Wysocki - jeden z inicjatorów wybuchu powstania listopadowego, Zan, Żegota, Frejend, Sobolewski, Januszkiewicz (filareci i filomaci) i in.

- ważniejsze problemy: bunt (Konrad buntujący się przeciw cierpieniu zniewolonego narodu, ważący się nawet na bunt przeciw Bogu, jak Prometeusz przeciw Zeusowi – prometeizm); obraz i ocena społeczeństwa polskiego (patrioci, kosmopolici, zdrajcy); walka sił dobra i zła (o duszę Konrada, o wizerunek społeczeństwa polskiego); mesjanizm (krzepiący nadzieją po klęsce powstania listopadowego).

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: przemiany wewnętrznej bohatera; patriotyzmu; buntu prometejskiego; mesjanizmu; martyrologii narodowej.

e)     Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz – jako epopeja narodowa, wyraz tęsknoty za ojczyzną, nawoływanie poety do zgody i jedności narodowej

- epopeja narodowa, cechy gatunku – zapoczątkowany inwokacją (bezpośrednim zwrotem do bóstwa, muzy) obszerny utwór wierszowany (trzynastozgłoskowiec), utrzymany w podniosłym stylu (potęgowanym przez rozbudowane porównania homeryckie), przedstawiający dzieje bohatera zbiorowego (naród polski) i bohaterów indywidualnych, na tle ważnych wydarzeń historycznych (kampania napoleońska i wynikające z niej przemiany narodowe i społeczne. Przebieg wydarzeń relacjonuje obiektywny i wszechwiedzący narrator. Utwór ma charakter synkretyczny (łączy cechy poematu opisowego, sielanki, gawędy szlacheckiej, powieści awanturniczo-historycznej, powieści poetyckiej, komedii, satyry)

- tematyka: osią utworu jest konflikt o pozostałości magnackiego zamku między dwoma zwaśnionymi stronami: spadkobiercą rodu Horeszków a przedstawicielami szlacheckiego rodu Sopliców. Konflikt przeistoczony w „zajazd” zakończy się walką zjednoczonych sił polskich przeciwko Moskalom. Na tle tych wydarzeń (rozciągniętych między latem 1811 a wiosną 1812 r.) będą się przesuwać obrazy codziennego i odświętnego bytowania ubogiej i średniozamożnej szlachty, snuły się opowieści z odległej i nieodległej historii (uchwalenie Konstytucji 3 Maja, konfederacja targowicka, powstanie kościuszkowskie, wojny napoleońskie), rozkwitną romanse bohaterów, sfinalizowane zaręczynami podczas niosącego wolnościowe nadzieje przemarszu wojsk kampanii napoleońskiej.

- ważniejsi bohaterowie: Jacek Soplica/Ksiądz Robak, Tadeusz Soplica, Sędzia Soplica, Hrabia, Zosia, Telimena, Wojski Hreczecha, Gerwazy Rębajło

-ważniejsze problemy: spór miedzy rodami, stanowiący zarzewie brzemiennego w skutki zajazdu, niweczącego starania o przygotowanie dobrego zaplecza dla wojsk napoleońskich; obraz odchodzącego w przeszłość szlacheckiego świata z jego tradycją, obyczajami, wadami i zaletami; obraz natury - równoprawnej bohaterki epopei, regulującej rytm życia, zajęć, odpoczynku, kwintesencji ojczyzny; przemiana głównego bohatera, symbolizująca przemianę świata szlacheckiego: z przestarzałego modelu sarmackiego w nowoczesny, ukształtowany przez przemiany polityczno-społeczne doby napoleońskiej; historia i jej wpływ na życie, wybory, postępowanie bohaterów; różne oblicza miłości – tragicznej, zmysłowej, szczęśliwie sfinalizowanej; dom w znaczeniu dosłownym, jako ognisko życia rodzinnego i symbolicznym, jako ojczyzna.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: przemian bohatera romantycznego; arkadyjskich wizji miejsc szczęśliwych; obrazu szlachty polskiej; obrazu natury w tekstach kultury; motywu miłości w literaturze; motywu patriotyzmu w literaturze.

f)      Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona – jako element poetyckiego pamiętnika Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu  i refleksja nad dramatyczną historią ojczyzny i postawą jej synów

- cechy gatunkowe – liryka bezpośrednia, opisowa, patriotyczna

- problematyka: wywołana przez potrzebę odniesienia się do przyczyn upadku powstania listopadowego, w kontekście refleksji nad bohaterstwem starożytnych Greków, kierująca się w stronę rozliczenia Polaków z wad narodowych, jako jednej z głównych przyczyn upadku ojczyzny

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: oceny sarmatyzmu w literaturze polskiej; głosów w dyskusji nad przyczynami powstania listopadowego

g)     Juliusz Słowacki, Testament mój – jako przejmująca wypowiedź poety w obliczu wizji rychłej śmierci

- testament poetycki, cechy gatunkowe – liryka bezpośrednia, o charakterze elegijnym, żałobnym

- tematyka: rozrachunek z własnym życiem, wyrażenie ostatniej woli poety przeczuwającego nadchodzącą śmierć oraz apelu do potomnych

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: miłości ojczyzny w twórczości romantyków polskich; wpływu poezji patriotycznej na kształtowanie postaw

h)      Juliusz Słowacki, Hymn [Smutno mi, Boże] – jako wyraz przemyśleń na temat świata i ludzkiego losu

- hymn, cechy gatunkowe – patrz literatura okresu oświecenia

- problematyka: w zachwyt nad pięknem świata wpisana samotność wygnańca, poety-tułacza, świadomego swej obcości wszędzie poza krajem rodzinnym, skazanego na niekończącą się pielgrzymkę do wytęsknionej ojczyzny, a także szersza refleksja nad znikomością człowieka i jego poczynań wobec ogromu świata i zagadek bytu

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: tęsknoty za ojczyzną w literaturze; postaci wygnańca, emigranta w literaturze

i)       Juliusz Słowacki, Kordian – jako krytyczny głos J. Słowackiego w sprawie wybuchu, przebiegu i klęski powstania listopadowego

- dramat romantyczny, cechy, patrz III cz. Dziadów A. Mickiewicza

- tematyka: trzy koncepcje poezji; historia dojrzewania nieszczęśliwego kochanka romantycznego i jego przemiany w żarliwego patriotę; idea winkelriedyzmu – polemiczna w odniesieniu do mesjanistycznej koncepcji odzyskania niepodległości przez Polskę; ocena społeczeństwa polskiego w kontekście przyczyn klęski listopadowej

- czas i miejsca akcji: 31. grudnia 1799 – 1. stycznia 1800 r. (Karpaty); 1825-1829 (wiejski dworek w Polsce, Londyn, Włochy, Watykan, Mont Blanc, Warszawa)

- treść: Przygotowanie, Prolog, Akt I (wczesna młodość Kordiana, miłość romantyczna, próba samobójcza), Akt II (podróż po Europie, utrata młodzieńczych złudzeń, wiary w miłość, nadziei na wsparcie w odzyskaniu niepodległości, duchowa przemiana), Akt III (zawiązanie spisku koronacyjnego i próba zabójstwa cara Mikołaja I, pobyt Kordiana w szpitalu wariatów, wyrok śmierci i ułaskawienie)

- bohaterowie: Kordian podlegający przemianie w Podchorążego Kordiana (z nieszczęśliwie zakochanego młodzieńca, poszukującego sensu i celu życia, w patriotę gotowego do najwyższych poświęceń w imię wolności ojczyzny, jednak zbyt wrażliwego, słabego wewnętrznie, zbyt obciążonego poczuciem moralności, by zrealizować zamiar królobójstwa; Laura – ukochana Kordiana, nie traktująca poważnie jego miłości; Grzegorz – oddany sługa Kordiana, wyraziciel mądrości ludowej i patriotyzmu; Wioletta – zepsuta miłością do pieniądza, włoska kochanka Kordiana; Papież – dostojnik potępiający powstańcze zapędy Polaków, nakazujący posłuszność wobec cara; Prezes – postać wzorowana na J. U. Niemcewiczu, przeciwniku królobójstwa i zwolenniku działań dyplomatycznych

- ważniejsze problemy: wybitna jednostka wobec dramatu ojczyzny i świata pełnego pospolitości;  polemika z Mickiewiczem, jego koncepcją poezji usypiającej i mesjanistyczną koncepcją wyzwolenia ojczyzny; winkelriedyzm jako idea ofiary wynikającej z czynu militarnego, a nie biernego cierpienia.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: przemiany bohatera romantycznego; romantycznych koncepcji wyzwolenia ojczyzny; patriotyzmu w literaturze polskiej; postaci fantastycznych w tekstach literackich.

j)      Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka (II)

- liryka bezpośrednia, wyznanie liryczne o charakterze intymnym, osobistym

- tematyka: wyraz tęsknoty za ojczyzną, ukazaną jako miejsce szczególne, niezwykłe, wyidealizowane, ale też sygnał świadomości tęsknoty do czegoś, co istnieje jedynie w marzeniach i filozoficzna akceptacja rozbieżności dzielącej ideał od rzeczywistości.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: tęsknoty za ojczyzną; wyidealizowanego obrazu ojczyzny

k)     Cyprian Kamil Norwid, Coś Ty Atenom zrobił, Sokratesie

- liryka pośrednia, wyraźny podział na dwie części (zestaw pytań retorycznych i uogólniająca refleksja)

- tematyka: los wybitnych jednostek, zwykle niedocenianych za życia, często odrzucanych przez swoich współczesnych, z powodu własnej niezależności i nonkonformizmu, zaś po śmierci będących przedmiotem żenujących sporów o prawo do pochówku, spuścizny twórczej, przyznawania zasług.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: społeczeństwa wobec wybitnych jednostek

l)        Aleksander Fredro, Zemsta – do samodzielnego przypomnienia.