Dwudziestolecie międzywojenne - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- kontynuacja modernizmu w Europie do lat 60. XX w.; 1918-1939 (Polska)

- dwudziestolecie międzywojenne, międzywojnie – okres w dziejach kultury rozwijający się między I a II wojną światową

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku Młodej Polski oraz: 1918 – istotne zmiany polityczne w Europie – upadek Austro-Wegier, Rosji carskiej, powstanie nowych państw – komunistycznego ZSRR, Austrii, Polski, Węgier, Litwy, Łotwy, Estonii;  1922 – narodziny faszyzmu we Włoszech, 1919-1921 – wojna polsko-sowiecka, 1929-1933 – wielki kryzys ekonomiczny na świecie, 1933 – dojście do władzy Hitlera w Niemczech i początek nazizmu, 1939 – wybuch II wojny światowej)

3.      Kluczowe pojęcia:

- rewolucja obyczajowa – odważne zmiany obyczajowe na fali powojennego optymizmu i niechęci do tradycji oraz jej ograniczeń; potrzeba korzystania z rozwijającej się infrastruktury rozrywek miejskich (kawiarnie, kina, kluby, rewie, kabarety, teatry); idea zdrowego trybu życia; postęp emancypacyjny – wzrost poziomu wykształcenia kobiet i ich aktywności zawodowej

- kultura masowa – wynik wzrostu poziomu dobrobytu społeczeństwa, upowszechniania dostępu do oświaty, umasowienia produkcji dóbr kultury – książek, czasopism, filmów, spektakli, itp.

- totalitaryzm, ideologie totalitarne – ( komunizm, faszyzm, nazizm) – interes państwa sprawą nadrzędną wobec interesu jednostki; jedna partia, jedna ideologia, jeden charyzmatyczny przywódca; terror polityczny, inwigilacja i ograniczanie wolności obywateli; rozbudzanie nienawiści do wrogów zewnętrznych i wewnętrznych, w nazizmie dodatkowo rasizm

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna

- katastrofizm – (Oswald Spengler) w rozwoju społeczeństw można wskazać etapy: narodzin, rozwoju, schyłku, kresu; w trakcie pierwszych dwóch funkcjonuje kultura (naturalność, religijność, uduchowienie, poszanowanie dla wartości i poszukiwanie idei), następnie nastaje cywilizacja (sztuczność, bezbożność, materializm, agresja prowadząca do wojen i zagłady);  cywilizacja zachodnioeuropejska znajduje się w fazie schyłkowej, czeka ją upadek, zagłada

- psychoanaliza – (Zygmunt Freud) psychika człowieka składa się z trzech sfer: id (skrywające nieuświadomione potrzeby, pragnienia, instynkty, biologizm człowieka), ego (odpowiedzialne za świadomą realizację działań) i superego (kontrolujące ego w myśl uwewnętrznionych norm etycznych, społecznych, wzorców kulturowych). Id (którego tajemnice zdradzają marzenie senne, czynności omyłkowe, twórczość artystyczna) pozostaje w wiecznym konflikcie z superego, co przysparza człowiekowi cierpienia

- behawioryzm – (John Watson) świadomość człowieka i stany jego umysłu pozbawione są naukowego znaczenia, w przeciwieństwie do zachowań ludzkich (reakcji na bodźce), stanowiących podstawę do obiektywnych badań psychologicznych

5.      Sztuka epoki dwudziestolecia (pod znakiem różnorodności)

- ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm, kubizm, abstrakcjonizm, 

funkcjonalizm

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- cechy: różnorodność stylistyczna (realizm i naturalizm, impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm); niechęć do tradycji i potrzeba eksperymentowania obok neoklasycyzmu; w poezji język codzienny, prozaiczny obok symbolicznego, awangardowego

- różnorodność życia literackiego: demokratyzacja twórczości; grupy poetyckie obok twórców niezrzeszonych, indywidualistów

- stosowanie nowych środków wyrazu (groteska, mowa pozornie zależna, parabola, oniryzm, skomplikowana metaforyka, awangardowa poezja i proza), w związku z bogactwem tematów i idei (problematyka psychologiczna, społeczno-obyczajowa, filozoficzna)

- grupy literackie: Skamander (Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński) – najpopularniejsza i najbarwniejsza grupa; niechęć do koturnowej poetyki młodopolskiej; postulat tworzenia literatury dla zwykłego człowieka i bezpośredniego kontaktu twórcy z odbiorcą („Pod Pikadorem”); postulat uwolnienia poezji z powinności patriotycznych i obywatelskich, wyrażania radości życia i piękna codziennego życia; Futuryści (Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Stanisław Młodożeniec) – bunt przeciwko tradycji i społeczeństwu; postulat nowoczesności i odrzucenia wszelkich barier ograniczających twórczość (np. ortografii) – swobodną, spontaniczną, świadomie prymitywną; Awangarda Krakowska (Tadeusz Peiper, Julian Przyboś) – niechęć do tradycji; odrzucanie koncepcji poezji jako wyrazicielki emocji; postulat skupienia poety na słowie, języku poetyckim (tworzywie) i tworzeniu przez niego oryginalnych, odkrywczych konstrukcji słownych; Druga Awangarda (Józef Czechowicz, Czesław Miłosz, Tadeusz Bujnicki) – pesymizm wizji przyszłości świata, katastrofizm

- ważniejsi twórcy: Tomasz Mann, Marcel Proust, Franz Kafka (Europa); Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Przyboś, Bolesław Leśmian, Stefan Żeromski, Maria Dąbrowska, Zofia Nałkowska, Witold Gombrowicz, Bruno Schulz (Polska)

7.      Ważniejsi bohaterowie literatury dwudziestolecia

- młody buntownik (buntuje się przeciw tradycji i przestarzałym zasadom współżycia społecznego, jest inteligentny, pewny swoich racji, energiczny – np. Cezary Baryka); bohater wnikający we własną psychikę (zgłębia swoją osobowość, analizując sny, marzenia, interesują go własne reakcje, zachowania, emocje – np. Józio Kowalski); kobieta nowoczesna (emancypuje się, planuje swoje życiowe cele i odważnie je realizuje, lekceważy przestarzałe obyczaje, nowocześnie myśli – np. Elżbieta Biecka); działacz społeczny lub polityczny (nieobojętne są mu problemy społeczno-polityczne, aktywnie działa na rzecz realizacji swoich koncepcji w tym zakresie – np. Szymon Gajowiec)

8.      Popularne motywy literackie epoki

- miasto: z jednej strony jako przestrzeń fascynująca z uwagi na dynamiczny rozwój ośrodków miejskich i skupione w nich efekty osiągnięć cywilizacyjnych oraz dużą gęstość zaludnienia (3 x M) i obszar chłonący kulturę masową J. Tuwim, Do krytyków, J. Przyboś, Notre-Dame) z drugiej strony przestrzeń nieprzyjazna człowiekowi, pełna narastających problemów społecznych, osaczająca, labirynt (S. Żeromski, Przedwiośnie, B. Schulz, Sklepy cynamonowe)

- witalizm, młodość: jako wartości często wiązane z powojennymi radością i optymizmem (J. Tuwim, Do krytyków, B. Jasieński, But w butonierce)

- codzienność: jako reakcja na wieloletnie przesycenie literatury i sztuki tematyką narodową, patriotyczną, jako wyraz potrzeby zajęcia się twórców tematyką zwykłego, codziennego życia, budowania nowej, lepszej przyszłości, bieżącymi sprawami i prostymi radościami przeciętnych ludzi (J. Lechoń, Herostrates, A. Słonimski, Czarna wiosna, J. Tuwim, Przy okrągłym stole)

- natura: jako motyw skłaniający do refleksji nad pięknem świata, nad przemijaniem, traktowany jako potężna siła mająca ogromny wpływ na człowieka (B. Leśmian, W malinowym chruśniaku, L. Staff, Wysokie drzewa)

- mechanizmy psychiki: zgłębianie tajemnic psychiki, podróże w głąb świadomości, poszukiwanie psychologicznych motywacji postepowania człowieka – we wspomnieniach, snach, relacjach międzyludzkich (B. Schulz, Sklepy cynamonowe, W. Gombrowicz, Ferdydurke, J. Iwaszkiewicz, Panny z Wilka)

- problemy społeczno-polityczne młodego państwa polskiego: jako wyraz frustracji podziałami społecznymi, chaosem politycznym, kontrastami majątkowymi i wykluczeniem społecznym najbiedniejszych warstw, a także ryzykiem wybuchu rewolucji w Polsce (W. Gombrowicz, Ferdydurke, S. Żeromski, Przedwiośnie)

- bunt przeciw formie: skutek niechęci do tradycji i zastanych sposobów wypowiedzi literackiej oraz świadome prowokowanie i skandalizowanie, w celu popularyzacji określonych idei i związanej z nimi twórczości (W. Gombrowicz, Ferdydurke, Witkacy, Szewcy)

9.      Ważniejsze teksty literackie dwudziestolecia

a) Julian Tuwim (Skamander) – cechy poezji: witalizm, radość życia, beztroska, pochwała codzienności, fascynacja przestrzenią miejską i różnobarwnym tłumem, solidarność ze skrzywdzonymi, obrona godności ludzkiej, krytyka rzeczywistości w związku z zaostrzeniem się sytuacji politycznej w Polsce i Europie, wprowadzenie do poezji języka potocznego, kolokwializmów, wulgaryzmów; utwory: Do krytyków (pełen radości, pewności siebie manifest lekceważenia młodego twórcy wobec autorytetów literackich; przy tym zarys jego programu poetyckiego – zainteresowanie codziennością, eksponowanie entuzjazmu, optymizmu, fascynacji miejskim krajobrazem i nowoczesnością obok zachwytu naturą)

b) Julian Przyboś (Awangarda Krakowska) – cechy poezji: odrzucanie natchnienia na rzecz aktu świadomego, intelektualnego konstruowania utworu (poeta jako inżynier słowa, który stwarza świat w materiale językowym), awangardowość w zakresie tematyki (zachwyt nowoczesnością, rozwojem cywilizacyjnym, technicyzacją życia, przestrzenią miejską)  i języka wypowiedzi (oszczędność słowa, aluzyjność wypowiedzi sprzyjająca pobudzaniu wyobraźni odbiorcy, konstruowanie zaskakujących zestawień słownych w celu uzyskania nowych znaczeń, nowatorskie wykorzystywanie wieloznaczności wyrazów, metafora jako najważniejszy środek wyrazu, reguła ekwiwalentu uczuć – opis uczuć podmiotu zastępują obrazy sygnalizujące jego przeżycia i stany ducha,); utwory: Notre-Dame (opis wrażeń podmiotu podziwiającego katedrę Notre-Dame, powstałą w wyniku geniuszu człowieka i ludzkiej pracy, które ujarzmiły przyrodę i przekształciły chaos przestrzeni w wybitne, imponujące dzieło sztuki. Patrzący w górę podmiot porównuje wnętrze katedry do „odrzuconej w górę” kamiennej przepaści. Eksponuje swój niepokój, małość i upokorzenie w zestawieniu z ogromem katedry. Zestawia wysokość z przepaścią, oraz to, co święte, z tym, co na ziemi)

c) Bolesław Leśmian – cechy poezji: pojmowanie natury jako potężnego żywiołu przenikniętego boskim pierwiastkiem twórczym, wpływy intuicjonizmu, budowanie obrazu świata widzianego oczami człowieka pierwotnego lub ludowego śpiewaka, zainteresowanie zagadnieniami metafizycznymi, groteska, symbolizm, oryginalna metaforyka, neologizmy (leśmianizmy); utwory: W malinowym chruśniaku (erotyk, obrazujący w subtelny sposób zmysłową miłość kobiety i mężczyzny, na łonie natury – świadka i uczestnika tych miłosnych przeżyć, nastrój miłosnego uniesienia potęgują barwa, zapach i smak malin, którymi karmią się kochankowie), Topielec (poetycka historia wędrowca, który zagłębia się w „zieleń samą w sobie”, by przeniknąć tajemnicę istnienia. Uwiedziony przez „demona zieleni” przestaje być człowiekiem i jednoczy się z przyrodą, stając się „topielcem zieleni”.

d) Witold Gombrowicz, Ferdydurke –  jako niezwykła manifestacja talentu pisarskiego, nowa rewolucyjna forma i metoda powieści (B. Schulz), i wielka satyra społeczno-obyczajowa

- powieść awangardowa, cechy – groteskowa fabuła, ukazująca świat zdeformowany, z pogranicza rzeczywistości onirycznej, obfitująca w nielogiczne, absurdalne wydarzenia, łącząca komizm z tragizmem, ośmieszająca dawne konwencje literackie i artystyczne; niejednolita struktura (powieść przygodową przeplatają fragmenty należące do innego porządku – opowiadania, oraz przedmowy do nich, o Filidorze i Filibercie); obecność sytuacji służących przedstawieniu określonych idei; kompozycja otwarta

- tematyka – wędrówka (i duchowa podróż) głównego bohatera, Józia Kowalskiego, przez różne środowiska społeczne i instytucje, odsłaniająca absurdy życia, wszechobecność i śmieszność konwenansów

- czas i miejsce akcji – lata 30. XX w. (czas pozornie realny), Warszawa, Bolimowo

- kompozycja – akcja powieści przygodowej (narratorem jest Józio Kowalski) składa się z trzech części, między które wpleciono dwa opowiadania o Filidorze i Filibercie (narratorem jest Antoni Świstak) poprzedzone przedmowami (narratorem jest dojrzały literat)

- treść – cz.1.: do trzydziestoletniego początkującego pisarza przybywa profesor Pimko, który nakazuje mu powrót do gimnazjum, z uwagi na odkryte braki edukacyjne. Podporządkowany Pimce trzydziestolatek, traktowany jak szesnastolatek, udaje się do szkoły dyrektora Piórkowskiego, jako Józio Kowalski, gdzie wraz z innymi zostaje poddany procesowi upupiania, czy utrzymywaniu w niedojrzałości. Niedojrzałość, kojarzona z dzieciństwem i niewinnością, jest obiektem buntu części uczniów, którym przewodzi Miętalski (Miętus). Frakcję przeciwną reprezentują uczniowie z Pylaszczkiewiczem (Syfonem) na czele. Dochodzi między nimi do konfliktu, zakończonego bójką i „zgwałceniem przez uszy”, Syfona przez Miętusa. cz.2.: Józio przemieszkujący na stancji u nowoczesnej rodziny Młodziaków podkochuje się w Zucie, córce gospodarzy. Wobec obojętności dziewczyny usiłuje wytrącić ją i jej rodzinę ze sztucznej pozy ludzi nowoczesnych, wyzwolonych. Uda mu się dopiero po wielu niefortunnych próbach, gdy wskutek własnej intrygi sprowadzi do sypialni Zuty dwu naraz adoratorów – gimnazjalistę Kopyrdę i profesora Pimkę, co wywoła karczemną awanturę i sprowokuje ucieczkę Józia wraz z Miętusem, na wieś, w poszukiwania „prawdziwego parobka”. cz.3. Józio z Miętusem trafiają do Bolimowa, dworku ziemiańskiego wujostwa Józia, Hurleckich. Tam Miętus odnajduje „prawdziwego parobka”, Walka, z którym usiłuje się bratać, co wywołuje opór państwa Hurleckich. Namawia Walka do wspólnej z Miętusem i Józiem ucieczki. Walek zostanie oskarżony o kradzież przez panów Hurleckich, co wraz z ich chęcią przypomnienia mu jego miejsca w społecznej hierarchii, stanie się początkiem wielkiej awantury, z udziałem miejscowych chłopów. Józio postanowi uciec z Bolimowa, zabierając swą kuzynkę, Zosię, udając miłość do niej. Ostatecznie uświadomi mu to, że „nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę”

- bohaterowie – Józio, główny bohater i narrator, wtłaczany w kolejne formy (pupa, łydka, gęba), usiłuje się z nich uwolnić, co zwykle kończy się awanturą i ucieczką – z jednej „gęby” w kolejną; Pimko – „belfer klasyczny”, specjalista od utrzymywania ludzi w stanie niedojrzałości, podległości, niesamodzielności - skompromituje się ulegając urokowi pensjonarki; Bladaczka – nauczyciel j. polskiego, rutyniarz pozbawiony talentu pedagogicznego, karykatura nauczyciela, schematycznego, przestraszonego wobec zwierzchników, apodyktycznego wobec uczniów; Gałkiewicz – uczeń, bohater lekcji j. polskiego, usiłujący zdemaskować bezsens wpajania uwielbienia dla uznanych twórców literatury; Pylaszczkiewicz (Syfon) – uczeń, prymus, obrońca ideału niewinnego ucznia, wygrywa pojedynek na miny, ale zostanie uświadomiony („zgwałcony przez uszy”) przez Miętusa i nie mogąc znieść tej ujmy, popełni samobójstwo; Miętalski (Miętus) – uczeń, zdemoralizowane chłopaczysko, zbuntowany przeciw pupie (niedojrzałości) i każdej innej „gębie”, marzący o spotkaniu niezafałszowanego, autentycznego, prostego człowieka – „prawdziwego parobka”; Młodziakowie – nowoczesna rodzina, mieszkająca w Warszawie, lekceważąca tradycyjne wzorce i obyczaje, głosząca modne idee, kult racjonalizmu, sportu, swobody obyczajowej, do czasu kompromitującej sceny z udziałem córki i jej dwóch adoratorów; Zuta Młodziakówna – pensjonarka, pewna siebie, zarozumiała, wyzwolona, nowoczesna, gardząca autorytetami, nonszalancka, wysportowana, świadoma swojej atrakcyjności fizycznej (łydka), epatująca nią; Hurleccy – rodzina ziemiańska, mieszkańcy dworku w Bolimowie, hołdujący konserwatywnym tradycjom (służba, poniżana, karana wg dawnych wzorów), rodzice Zosi (cichej, tęskniącej za romantyczną miłością) i Zygmunta (nieodrodnego potomka swych szlacheckich przodków); Walek - służący u Hurleckich, „prawdziwy parobek”, skutecznie uświadamiany społecznie przez bratającego się z nim Miętusa

- ważniejsze problemy: satyryczny obraz zacofanego systemu edukacji - ukazanie szkoły jako instytucji przestarzałej, nieprzyjaznej uczniom, ograniczającej ich prawdziwy rozwój, skupionej na wykształcaniu w młodych ludziach przyzwyczajenia do podległości, niedojrzałości, niesamodzielności. Nauczyciele (belfrowie) reprezentują mierne talenty pedagogiczne, żądają bezrefleksyjnego akceptowania przekazywanych banałów, nie pozwalają na swobodę analizowania, myślenia, wnioskowania, żądają bezwzględnego podporządkowania się, obawiają się swoich zwierzchników, są więc wobec nich służalczy, zaś apodyktyczni wobec uczniów, z których część podporządkowuje się założeniom tej anachronicznej edukacji (stronnictwo Syfona), a część buntuje się przeciw niej (stronnictwo Miętusa); pseudonowoczesność mieszczaństwa - kompromitacja naiwnej i sztucznej, na pokaz, postępowości obyczajowej sfer mieszczańskich, inteligenckich, zachłyśniętych modnymi, nowoczesnymi ideami, opozycyjnymi wobec tradycyjnej obyczajowości; anachroniczność polskiego dworu ziemiańskiego – parodia dworu szlacheckiego i polskiego ziemiaństwa, wyidealizowanych w Panu Tadeuszu przez A. Mickiewicza. Gombrowicz ośmiesza pozostałości tradycji feudalnej, pielęgnowanej w dworku Hurleckich, manifestowanej poprzez kultywowanie tradycyjnych obyczajów: gościnność na pokaz, kulturę obfitego stołu, okazywanie poddanym poczucia odrębności i wyższości państwa, tradycyjny system kar wobec poddanych. Próba zmiany istniejącego stanu okazuje się mrzonką, gdyż uczestnicy z obu sfer nie są do niej gotowi, idea sentymentalnego bratania się z ludem okazuje się śmieszna i absurdalna; wszechobecność formy (maski, gęby) w życiu człowieka – dowodzenie uwikłania człowieka w narzucany mu przez społeczeństwo system form, masek, kryjących jego prawdziwe oblicze, osobowość. Okazuje się, że tylko sam na sam ze sobą człowiek może być szczery, autentyczny. Wszędzie indziej przybiera pozy, kreuje się na takiego, jakiego oczekuje od niego otoczenie, odgrywa określoną w danym spektaklu rolę. A nacisk jest bardzo silny, nie sposób mu się nie podporządkować, gdyż już od wczesnych lat życia jesteśmy zachęcani, nakłaniani, zmuszani do udawania kogoś, kim nie jesteśmy. Sami zresztą również wywieramy wpływ na innych, by oni także grali wskazane role. Sprawę komplikuje także to, że nierzadko usiłujemy odgrywać role, do których nie dorośliśmy, które nas przerastają: mądrzejszych, lepszych, piękniejszych, niż jesteśmy w rzeczywistości. Odarcie człowieka z takiej maski na wyrost może się dla niego okazać bardzo bolesne.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: powieści awangardowej; powieści groteskowej; obrazu szkoły w tekstach kultury; maski, odgrywanej roli w życiu człowieka; obrazu młodości; motywu wędrówki duchowej bohatera

e) Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe – jako warunkująca samopoznanie podróż w głąb przeżyć, doznań, wtajemniczeń wczesnego dzieciństwa

- opowiadanie, cechy – krótki utwór epicki, o uproszczonej fabule, zrównoważonych elementach fabularnych i opisowych

- kompozycja, styl – narracja pierwszoosobowa, subiektywna, nasycona liryzmem (proza poetycka): obecność licznych symboli, personifikacji, animizacji; styl ozdobny: łączenie języka poetyckiego z potocznym, naukowego z archaicznym

- tematyka – jedno ze wspomnień z dzieciństwa narratora i bohatera jednocześnie, stanowiące element jego prywatnej mitologii, powiązanej z najbliższą rodziną i miejscem zamieszkania, rodzinnym Drohobyczem oraz klucz do zrozumienia siebie samego, tajemnic bytu, twórczych zdolności człowieka, źródeł kultury, sztuki, religii, nauki. W utworze zaciera się granica między rzeczywistością realną a oniryczną

- treść – narrator wybiera się z rodzicami na spektakl do teatru, gdzie okazuje się, że ojciec nie ma przy sobie portfela, po który wysyła syna. Jest zimowa noc, chłopiec zbacza z drogi do domu, by zaglądnąć na chwilę do sklepów zwanych cynamonowymi, ponieważ fascynują go one swą tajemniczością i bogactwem asortymentu. Gubi się jednak w labiryncie uliczek. Miejsca, które mija po drodze wydają mu się znajome i obce jednocześnie, ich opis przypomina treść sennych marzeń. Nie odnajduje drogi do domu, zapomina cel swojego wyjścia z teatru. Wskakuje do doróżki, która wiezie go do podnóża góry usypanej gwiazdami, zbieranymi przez ludzi. Bohater schodzi z jej szczytu i powoli wraca do miasteczka budzącego się ze snu i dołącza do kolegów wędrujących do szkoły

- ważniejsze problemy: mityzacja rzeczywistości – mity stanowią klucz do poznawania sensu świata, dlatego sztuka i literatura powinny je ujawniać, stąd nadawanie głębszego znaczenia wydarzeniom na pozór zwyczajnym – wyprawa po portfel przypomina mit o Odyseuszu, zagubienie chłopca w gąszczu ulic kojarzy się z mitem o labiryncie, przemiana ojca bohatera w starego lisa o kocich zwyczajach nawiązuje do mitów o przemianie ludzi w zwierzęta; surrealizm – oniryzm – Schulz zrywa z realistycznym obrazowaniem, opisywana przez niego rzeczywistość sytuuje się na pograniczu jawy i snu, stanowi fantazyjne wizje, oderwane od zasady prawdopodobieństwa, logiki, obiektywizmu; psychoanaliza – podróż w głąb wczesnego dzieciństwa ma służyć poznaniu samego siebie, zgodnie z Freudowskim przekonaniem, że psychika człowieka bardzo silnie kształtowana jest przez przeżycia okresu dzieciństwa, co odzwierciedlają sny, fantazje, wspomnienia, skrywające również wspólne dla wszystkich ludzi archetypy postaw, zachowań; mała ojczyzna – Drohobycz jest dla narratora przestrzenią magiczną, całym jego światem, oswojonym i bezpiecznym, nawet mimo chwilowego zagubienia

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: powrotu do lat dziecinnych; motywu miasta; mitu i jego roli w kulturze i życiu społecznym; motywu labiryntu; rzeczywistości onirycznej w tekstach literackich

f) Jarosław Iwaszkiewicz, Panny z Wilka – jako utwór o upływie czasu i poszukiwaniu samoświadomości – czytaj tutaj

g) Stefan Żeromski, Przedwiośnie – powieść wyrosła z rozczarowania

- powieść polityczna, cechy: tematyka polityczna aktualna dla czasu powstania utworu, akcja osadzona w przełomowym momencie historii Polski; powieść obrazuje zachodzące w Polsce przemiany polityczne i ścieranie się głównych sił i programów politycznych; autor dystansuje się do sporów politycznych, negatywnie oceniając jedynie skutki rewolucji

- kompozycja - oś kompozycyjną powieści stanowią (trwające od 1914-1924 r.) koleje losu głównego bohatera, Cezarego Baryki. Powieść składa się ze wstępu (Rodowód) oraz trzech głównych części, różniących się od siebie pod wieloma względami stylistycznymi. Szklane domy mają charakter powieści biograficznej z elementami reportażu, Nawłoć to historia miłosna w sielskich okolicznościach, choć dopełniają ją naturalistyczne opisy nędzy życia chłopów, Wiatr od wschodu przypomina debatę polityczną, konfrontację politycznych racji, której obserwatorem i komentatorem staje się Cezary. Trzecioosobowa narracja zróżnicowana: od obiektywnej, wszechwiedzącej, po spersonalizowaną (z pozycji ograniczonej wiedzy bohatera)

- tematyka – utwór wielowątkowy; jego rdzeń stanowi proces dojrzewania głównego bohatera, w niezwykle trudnych okolicznościach osobistych i historycznych; tło jego losów stanowią obraz rewolucji bolszewickiej, od Baku, poprzez Moskwę, Charków, aż do granicy polskiej i sytuacja społeczno-polityczna młodego państwa polskiego, w pierwszych latach po odzyskaniu przez nie niepodległości

- treść – (Szklane domy) Cezarego Barykę poznajemy w Baku, stolicy zagłębia naftowego, jako czternastolatka. Urodzony w rodzinie polskiej, jest synem zamożnego urzędnika, Seweryna i Jadwigi, niegdyś zakochanej w Szymonie Gajowcu. W związku z wybuchem I wojny światowej Seweryn wyjeżdża na front. Podczas jego czteroletniej nieobecności w życiu Cezarego i jego matki zaistnieją doniosłe zmiany. Pozbawiony ojcowskiego autorytetu Cezary porzuci szkołę i w pełni będzie korzystał z wolności, której matka nie będzie w stanie ograniczać. Zafascynuje go ideologia bolszewicka, przyniesiona w 1917 r., wraz z rewolucją, dzięki której majątek gromadzony latami przez ojca, stopnieje błyskawicznie, i która zaprowadzi jego matkę wprost do grobu. Cezary będzie również uczestniczył w wydarzeniach wojny, jaka rozpętała się w Baku między Tatarami i Ormianami. Gdy będzie już u kresu wytrzymałości, szczęśliwie do Baku powróci Seweryn. Postanowią wrócić do Polski. W trakcie niezwykle długiej podróży Seweryn zaprezentuje Cezaremu wizję szklanych domów, budowanych w Polsce. Nie dojedzie tam jednak, umierając w tracie podróży. Przedtem poleci synowi, by skontaktował się w Warszawie z Szymonem Gajowcem. U kresu wyprawy Polska przywita Cezarego nie szklanymi domami, a rozsypującymi się brudnymi chałupami, wizytówką nędzy i beznadziejnej egzystencji ich mieszkańców. (Nawłoć) W Warszawie Cezary spotka się z Gajowcem, który udzieli mu niezbędnej pomocy w zorganizowaniu sobie życia. Rozpoczyna studia, przerwane udziałem w wojnie polsko-bolszewickiej, a w jej trakcie zaprzyjaźnia się z Hipolitem Wielosławskim, ziemianinem z Nawłoci koło Częstochowy, któremu uratował życie. Cezary skorzysta z zaproszenia do Nawłoci, podczas pobytu w której rozkocha w sobie kilka kobiet jednocześnie: Karolinę Szarłatowiczównę, Wandę Okszyńską oraz Laurę Kościeniecką – wdowę, planującą ponowne zamążpójście, właścicielkę posiadłości w Leńcu. Amory Cezarego przybiorą tragiczny finał: Karolina przypłaci je życiem, bowiem zazdrosna i niezrównoważona emocjonalnie Wanda poda jej truciznę. Z kolei romans z Laurą, zaręczoną z niejakim Barwickim, zostanie przez tego ostatniego zdemaskowany, co zakończy się awanturą, następnie krótkotrwałym pobytem Baryki w Chłodku, gdzie będzie on obserwować życie miejscowych chłopów, nędzne i jałowe. Wreszcie – po uzyskaniu informacji, że Laura wyszła za mąż za Barwickiego – Cezary zdecyduje się wyjechać do Warszawy, by kontynuować studia. (Wiatr od wschodu) Zamieszkuje w wynajętym, wraz z kolegą Buławnikiem, pokoju i podejmuje przerwane studia oraz pracę u Gajowca, który próbuje zarazić go swoją wizją naprawy Polski i budowania jej szczęśliwej przyszłości. Widzi taką jako efekt sumiennej pracy nad wdrażaniem ideałów – patriotyzmu, rozwoju oświaty, stopniowego usuwania nierówności społecznych i zadośćuczynienia krzywdom, wzmocnienia młodej państwowości. Cezary nie miał przekonania do koncepcji Gajowca, co umocniła znajomość z Antonim Lukiem, młodym rewolucjonistą. Komunista Lulek będzie przekonywał Cezarego, że jedyną drogą nie tylko dla Polski, ale innych europejskich państw jest droga, na która wkroczyła już Rosja sowiecka. Cezary znał jej skutki z autopsji. Rozczarowany zarówno wizją Gajowca, jak ideologią komunistów, Cezary staje na rozdrożu. W międzyczasie po raz ostatni spotyka się z Laurą, na jej życzenie, ale po to jedynie, by utwierdzić się w pewności, że związek z nią nie ma żadnej przyszłości. Powieść kończy się niejednoznaczną sceną marszu Cezarego na czele manifestacji robotniczej, w kierunku Belwederu. Gdy protestującym robotnikom drogę zastępuje kordon żołnierzy, Cezary odłącza się od pochodu i rusza samotnie do przodu.

- ważniejsi bohaterowie: Cezary Baryka, Szymon Gajowiec, Antoni Lulek, Seweryn Baryka (ojciec Cezarego, potomek szlacheckiej rodziny polskiej z patriotyczną tradycją, człowiek operatywny, sumienny zamożny urzędnik, marzący o powrocie z Baku do Polski, pomysłodawca utopijnej idei szklanych domów, marzyciel, schorowany umiera w męczeńskiej drodze do Polski) Jadwiga Baryka (wzorowa żona Seweryna, przykładna, kochająca matka Cezarego, pani domu, cicha, sympatyczna, pełna poświęcenia dla syna i współczucia dla innych, mądrze oceniająca rewolucję i jej skutki, umiera w Baku, wskutek pobicia i wycieńczenia ciężką przymusową pracą), Hipolit Wielosławski (przyjaciel i dłużnik Cezarego, który uratował mu życie podczas wojny polsko-bolszewickiej, ziemianin, lekkoduch o typowej mentalności szlacheckiej - miłośnik zbytku, zabawy i obfito zastawionego stołu, Laura Kościeniecka (młoda, piękna i zmysłowa wdowa, kochanka Cezarego, wyrachowana wobec niego i przyszłego męża, Barwickiego, mimo namiętnej afektacji do Cezarego, wybiera zamążpójście za mężczyznę nieatrakcyjnego, ale zamożnego) Karolina Szarłatowiczówna (młoda, miła i dobra dziewczyna, kuzynka Hipolita, pochodząca z Ukrainy, gdzie pozostawiła rodzinny majątek i groby rodziców, w wyniku rewolucji bolszewickiej, poszukująca miłości i lokująca ją w Cezarym, podczas jego pobytu w Nawłoci, zmarła tragicznie, w wyniku wypicia soku z trucizną, podanego jej przez Wandę Okszyńską), Wanda Okszyńska (piętnastoletnia panna, o zaburzonej osobowości i inteligencji, przebywająca w Nawłoci, niezwykle utalentowana muzycznie pianistka, zakochana nieprzytomnie w Cezarym, wskutek zazdrości wobec Karoliny, uśmierci ją).

- ważniejsze problemy – dojrzewanie (przedwiośnie) młodego człowieka jako skomplikowany proces o trudnych do przewidzenia efektach (Cezary jest jedynakiem rozpieszczanym przez rodziców, wzrastającym w dobrobycie, wychowywanym w duchu wartości patriotycznych. Czas jego dorastania zbiega się z doniosłymi wydarzeniami historycznymi, które nie tylko zabiorą mu matkę na zawsze i ojca na jakiś czas, ale będą taką lekcją życia, jaka rzadko się zdarza – zetknie się ze śmiercią tysięcy ludzi, z głodem, samotnością, realną perspektywą własnej śmierci. Inteligencja i wpojone wartości moralne, patriotyczne przyniosą dobry efekt – Cezary okaże się człowiekiem gotowym do walki o Polskę, wrażliwym na krzywdę innych, obywatelem zatroskanym o przyszłość swojej nowej ojczyzny, którym nie sposób manipulować, dojrzałym, mądrym); przedwiośnie jako metafora stanu państwa po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. (przedwiośnie stanowi w przyrodzie okres przejściowy między zimą a wiosną, dominuje w nim chłód i głód, to moment trudny i niebezpieczny, przedwiośnie jest jednocześnie zapowiedzią wiosny i niesionych przez nią nadziei i radości – tak też można interpretować stan, w którym znajduje się młode państwo polskie, jeszcze biedne, jeszcze niedoskonałe, ale przepełnione nadzieją na lepszą przyszłość); trzy koncepcje budowy młodego państwa polskiego (1. utopijna koncepcja szklanych domów zrodzona w wyobraźni i marzeniach Seweryna Baryki, wierzącego w moc nauki i techniki, jako narzędzi ulepszania  ludzkiego życia, 2. Program Szymona Gajowca, zwolennika wzmocnienia bezpieczeństwa młodej Polski oraz powolnych reform gospodarczych (rolnej, monetarnej) i społecznych, 3. Program komunistów, reprezentowanych w powieści przez Antoniego Lulka – wrogi państwowości polskiej, postulujący internacjonalizm i rządy ludu jako odpowiedź na biedę i kontrasty społeczne w Polsce); krytyka społeczeństwa polskiego (sformułowana ustami Cezarego Baryki, który w oparciu o własne obserwacje i argumenty wskazywane przez komunistów, bardzo źle ocenia państwo i społeczeństwo polskie – polityczne kłótnie, egoizm elit, obojętność rządzących wobec najbiedniejszych warstw społecznych, marazm i powolność w działaniu)

h) Franz Kafka, Proces – patrz tutaj.