"Lalka" jako powieść dojrzałego realizmu

W latach 80. XIX w. w Polsce, powieść tendencyjna ostatecznie ustąpiła miejsca tzw. prozie dojrzałego realizmu (zwanego również realizmem krytycznym), wobec której sformułowano określone wymogi. Zakładano, że utwory tego nurtu powinny naśladować rzeczywistość w taki sposób, by ukazać jej najdrobniejsze szczegóły, z niemal fotograficzną dokładnością. Od twórcy oczekiwano dobrej znajomości tej rzeczywistości, rzetelnej wiedzy na jej temat i wnikliwej obserwacji procesów społecznych. Wielkie powieści polskie tego nurtu wskazują na skłonność pisarzy do prezentowania szerokich, panoramicznych obrazów rzeczywistości: zarówno z punktu widzenia czasu i przestrzeni, jak też liczby bohaterów czy bogactwa zjawisk obyczajowo-społecznych.

W Lalce dojrzały realizm widoczny jest poprzez elementy omówione niżej.

♦ Panoramiczne ujęcie świata przedstawionego:

- miejsce akcji: Warszawa, Paryż, Zasławek, Zasławie, Austro-Węgry (w retrospekcjach Rzeckiego);

- czas akcji: początek 1878 – październik 1879, 1. i 2. poł. XIX w. (w retrospekcjach);

- wydarzenia historyczne w tle powieści: wspomnienie epoki napoleońskiej, powstanie listopadowe, Wiosna Ludów, powstanie styczniowe, wojna rosyjsko-turecka;

- bohaterowie: w powieści obecni są przedstawiciele wszystkich środowisk społecznych – arystokracji, szlachty, mieszczaństwa, inteligencji, ludu pracującego (miejskiego i wiejskiego) oraz reprezentanci 4 pokoleń Polaków, z których najstarsi urodzili się w końcu wieku XVIII, a najmłodsi (choć dorośli) w 2. poł. XIX wieku;

- zaskakujące bogactwo wątków, epizodów, szczegółowych obserwacji, składających się na szeroki i bogaty (panoramiczny) obraz życia społecznego.

♦ Konstruowanie przestrzeni:

- uszczegółowiony opis;

- zbudowana z realiów, które można odnaleźć w świecie rzeczywistym (zasada prawdopodobieństwa);

- przestrzeń „mówi” (sygnalizuje istotne sensy utworu).

♦ Narracja:

- ograniczenie wszechwiedzy narratora poprzez wprowadzenie podwójnej narracji: trzecioosobowej i obiektywnej narracji odautorskiej oraz pierwszoosobowej i subiektywnej narracji Rzeckiego;

- wprowadzenie cech narracji przezroczystej (usuwanie się narratora w cień, na rzecz relacji i ocen licznych bohaterów o sobie i o innych, np. poprzez monologi wewnętrzne lub w formie mowy pozornie zależnej);

- zmusza czytelnika do samodzielnego formułowania ocen i wniosków.

♦ Kompozycja:

- skomplikowana, o wielowarstwowej strukturze;

- niespójna, fragmentaryczna fabuła;

- ma charakter otwarty, narrator nie finalizuje jednoznacznie losów bohaterów: nie są one do końca znane;

- synkretyzm gatunkowy (elementy różnych typów prozy, np. powieści psychologicznej, społecznej, satyrycznej, pamiętnika).

♦ Indywidualizacja postaci:

- przybliżenie świata myśli, emocji i motywacji bohaterów;

- nieszablonowe i pełne konstrukcje ich osobowości, z psychologicznym skomplikowaniem;

- konstruowanie postaci bohaterów zindywidualizowanych i jednocześnie typowych dla swoich środowisk społecznych (zasada prawdopodobieństwa);

- indywidualizacja języka (stylizacje środowiskowe: germanizmy w języku Minclów, język Żydów, gwarowe elementy w języku ludzi przybyłych do Warszawy ze wsi).

 Wskazane wyżej cechy Lalki uczyniły z niej – mimo początkowej niechęci czytelników i krytyków – najdoskonalsze artystycznie i najgłębsze intelektualnie dzieło polskiej prozy powieściowej i za najbardziej europejską z polskich powieści.

Wszystkie teksty na tej stronie są mego autorstwa.

Nie zezwalam na ich kopiowanie i publikowanie bez mojej zgody.