Przestrzeń realistyczna i mityczna w "Chłopach" W.S. Reymonta (wybrane aspekty)

Elementy realizmu w Chłopach:

Ma on związek z codziennością lipeckiej gromady. Codzienność ta wynika z rytmu natury, ustalonego porządku społecznego, obyczajów i zwyczajów. Realizm dotyczy zarówno czynności zwyczajnych i odświętnych, wynikających z rytmu tygodnia, dnia, pracy i odpoczynku. Obserwujemy mieszkańców Lipiec podczas prac na roli (kiedy orzą, sieją, zbierają kapustę, pracują przy żniwach), w gospodarstwie (kiedy doglądają inwentarza, ogacają chałupę, rżną sieczkę), domu (gdy gotują, sprzątają, kiszą kapustę, drą pierze, przyjmują gości). Towarzyszymy im w niedzielnych nabożeństwach, podczas wesel, chrzcin i świąt religijnych.

W przestrzeń realistyczną powieści wpisuje się również struktura społeczna wsi, zaprezentowana w utworze: mieszkańcy Lipiec są wyraźnie rozwarstwieni, co cechuje polską wieś przełomu XIX/XX wieku. Istotnym czynnikiem różnicującym jest ważność, wynikająca z pełnienia urzędu lub funkcji. Stąd też szczególnym poważaniem cieszą się w Lipcach ksiądz, wójt, sołtys. Niewątpliwym wyznacznikiem pozycji społecznej jest także materialny dostatek, wynikający często z ilości posiadanej ziemi lub świadczenia pożądanych usług. Kto ma gruntu dużo, ten ma znaczenie i uznanie, komu go brak, musi pogodzić się z najniższą społeczną pozycją. Kryterium zamożności dzieli chłopów na bogatych - jak Boryna, młynarz lub organista, średniozamożnych – jak bliscy Jagny lub kowal i jego żona oraz biedotę, a wśród niej wyrobników i komorników – jak Kuba, Witek, Agata, Jagustynka. Wysoka pozycja społeczna najbogatszych gospodarzy w Lipcach nie zawsze idzie w parze z ważnością ich dorosłych dzieci – czego przykładem są Antek Boryna lub Szymek i Jędrzych Paczesiowie. Przekazanie im ziemi mogłoby tę sytuację zmienić, jednak tzw. wycug niósł nie tylko utratę społecznej rangi darczyńców, ale też ryzyko ich nędzy i poniewierki.

Jacek Malczewski Portret Władysława Reymonta

By ocenić wielkość pracy Reymonta nad realistyczną płaszczyzną powieści, warto przywołać słowa krytyka literackiego, Władysława Jabłonowskiego: Nikt z poprzedników autora Chłopów nie ogarnął tylu rzeczy i czynności związanych z bytem ludu wiejskiego, z naturą chłopa i przyrodą wsi – nikt tak dokładnie nie odtworzył środowiska chłopskiego i takiej masy postaci chłopskich nie zgrupował.

Elementy przestrzeni mitycznej w powieści:

Powieściowe Lipce to przestrzeń trudna do geograficznego zlokalizowania, podobnie jak inne miejsca w ich pobliżu (np. Tymowo). Wszystko, co znajduje się poza obszarem wsi, nazywane jest po prostu „światem”. Wieś i „świat” dzielą wyraźne naturalne granice (las, wzgórza). Dopóki się ich nie przekroczy, jest się „u siebie” – gdzie wszystko jest znane, oswojone, ustalone, uporządkowane i dlatego bezpieczne. Poza granicami wsi „świat” staje się niczyj, a jego rzeczywistość obca, niezrozumiała, więc - groźna. Dlatego nie opuszcza się Lipiec na dłużej z własnej woli: skłaniają do tego jedynie wyjątkowe okoliczności, jak wewnętrzny przymus Agaty, uwięzienie uczestników bitwy o las lub kara nałożona na Jagnę przez lipecką społeczność.

Akcja powieści jest również umieszczona poza konkretnym czasem historycznym. Ten swoisty „bezczas” nie wynika wyłącznie z braku dat rocznych, bowiem nieobecność w tekście kalendarza i zegara uniemożliwiają nawet określenie dnia miesiąca czy pory dnia wyrażonej godziną.

W ten sposób powieściowa przestrzeń nabiera cech przestrzeni mitycznej, co tłumaczy fakt, że wieś Reymontowska nie stanowi wiernego odwzorowania rzeczywistych Lipiec przełomu XIX/XX w. Celem pisarza nie było więc utrwalenie obrazu życia lipeckich chłopów, a stworzenie obrazu polskiej wsi w ogóle. W tym jej syntetycznym ujęciu funkcjonują mity związane z ziemią i naturą, jak antyczny eleuzyjski (opowiadający o niezmiennym i naturalnym cyklu zamierania i ożywania, sygnalizowany w kolejnych tomach-porach roku), czy biblijny mit siewcy (Boryna, w ostatnim odruchu życia, zjednoczy się z ziemią-żywicielką, właśnie w obrzędzie nawiązującym do siewu). Również Jagna jest postacią wyraźnie zmitologizowaną: ta witalna, kochliwa, zatracająca się w biologicznej żądzy dziewczyna, przypomina matkę-naturę, gotową do rozrodczego pędu wiosną.

Zgodnie z regułami przestrzeni mitycznej, życie w Lipcach toczy się własnym rytmem, z dala od cywilizacji. Jest ono podporządkowane czasowi biologicznemu i sakralnemu. Pierwszy wynika z kolistego cyklu przemienności pór roku i symbolizuje rytm życia i śmierci, któremu podlega nie tylko natura, ale również los ludzki. Rytm ten wiąże się ściśle z codziennością lipeckich chłopów, powtarzalnością czynności gospodarskich i towarzyszących im obrzędów. Reymont pokazuje, poprzez opis zdarzeń wypełniających poszczególne tomy-pory roku powieści, jak spójnie zharmonizowana jest egzystencja chłopska  ze światem przyrody, jak bardzo jest mu podporządkowana. To ów pierwotny rytm sprawia, że życie w Lipcach toczy się powoli, godnie, jest w nim czas na pracę i odpoczynek, na radość i smutek, narodziny i śmierć.

    Drugi z czasów, sakralny, należący do świata kultury, wynika z roku liturgicznego. Wyznacza on rytm życia religijnego lipeckich chłopów. Jest ściśle powiązany z kulturą Lipiec, której barwny obraz (w opisie obrzędów i rytmu prac polowych) rozciąga się w każdym z tomów powieści. Uwagę zwraca tu charakter lipeckiej religijności – naturalnej, szczerej, głębokiej, żarliwej. Przywiązanie do religii i tradycji stanowią podstawę porządku społecznego w Lipcach, który sprawia, między innymi, że niezależnie od pozycji w gromadzie, nikt nie jest z niej wykluczony, chyba że dopuści się złamania najważniejszych zasad ustalonego ładu moralnego.

Oba porządki życia w Lipcach nie tylko gwarantują jego klarowność, ale również uwznioślają chłopską egzystencję, nadają jej sensu symbolicznego. Ciężka praca chłopa przypomina akt kreacji, dzieło stwarzania świata, toteż powieść stanowi niewątpliwie apoteozę ludzkiego trudu. Jest ona również zuniwersalizowanym obrazem przywiązania do ziemi, nawiązywania silnych więzi z gromadą, wśród której wspólnie kultywuje się przeszłość i wypatruje przyszłości. 

Wszystkie teksty na tej stronie są mego autorstwa.

Nie zezwalam na ich kopiowanie i publikowanie bez mojej zgody.