Modernizm, Młoda Polska – przypomnienie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

lata 80. XIX w. – 60. XX w. (Europa); lata 90. XIX w. – 1918 r. (Polska)

modernizm – nowoczesność; neoromantyzm – pokrewieństwo z niektórymi ideami romantycznymi; fin de siecle (fr.) – koniec wieku XIX; dekadentyzm – nastroje schyłkowe wynikające z końca wieku XIX; Młoda Polska (Młode Niemcy, Młoda Francja, itp.) – narodziny nowych idei, przeciwstawianie się kulturze tradycyjnej

2.  Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz ciąg dalszy rewolucji przemysłowej – m.in. samochód, samolot, odkrycia naukowe, rozwój medycyny, oświaty oraz: 1905-1907 – rewolucja w Rosji; 1914 – wybuch I wojny światowej; 1917 – wielka rewolucja październikowa w Rosji; 1918 – koniec I wojny światowej i odzyskanie niepodległości przez Polskę, po 123 latach niewoli)

3.  Kluczowe pojęcia:

- dekadentyzm: postawa wynikająca z niepokoju niesionego przez przełom XIX/XX wieku, charakteryzująca się pesymizmem, znużeniem, obojętnością, biernością, apatią i przeświadczeniem o zbliżającym się kresie cywilizacji zachodnioeuropejskiej

- sztuka dla sztuki: niezgoda na obarczanie sztuki obowiązkami społecznymi i funkcją użytkową, postulat tworzenia sztuki dla niej samej, a nie z myślą o odbiorcy, postrzeganie artysty jako indywidualisty wyrastającego ponad szary tłum i uprzywilejowanego prawem do nieprzestrzegania ogólnie obowiązujących zasad moralnych, obyczajowych, skłóconego z filistrem (mieszczaninem o ograniczonych potrzebach duchowych i horyzontach intelektualnych), skupionego w kręgach cyganerii artystycznej (bohemy)

- chłopomania: wywiedzione z tradycji romantycznej przekonanie o surowym pięknie życia i pracy na wsi, blisko natury, o szczególnej wartości kultury ludowej, zawierającej w sobie najcenniejsze cechy narodowe, nietknięty zepsuciem cywilizacyjnym system wartości, obyczaje i wierzenia

4.  Filozofia i myśl społeczno-polityczna (pesymistyczna, akcentująca chaos świata, kwestionująca wiarę w potęgę rozumu i nauki)

- bergsonizm (Henri Bergson) – nie intelekt jest skutecznym narzędziem poznawania rzeczywistości, ale intuicja; najważniejszą siłą w świecie jest tzw. pęd życiowy, który nieustannie przekształca naturę

- schopenhaueryzm (Artur Schopenhauer) – główną siłą kształtującą rzeczywistość i zapewniającą trwałość świata jest bezrozumna, ślepa wola, która nigdy nie może być zaspokojona, co jest źródłem cierpienia człowieka, potęgowanego przez świadomość nieuchronności śmierci i zła świata. Istnieją trzy sposoby uwolnienia się od cierpienia: współczucie i litość wobec innych cierpiących; wyzbycie się wszelkich marzeń, potrzeb, oczekiwań; kontemplacja piękna, np. dzieł sztuki

- nietzscheanizm (Fryderyk Nietzsche) – najwyższą wartość stanowi życie, któremu niepotrzebna jest tradycyjna moralność, ale wszystko to, co mu sprzyja. Moralność tradycyjną, niewolników (ludzi słabych, pokornych, kierujących się etyką chrześcijańską), blokującą postęp i rozwój ludzkości, należy zastąpić moralnością panów (ludzi zdecydowanych, indywidualistów, energicznych), która będzie stanowić punkt wyjścia do ukształtowania nadczłowieka – dumnego, o nadzwyczajnej sile, charakterze, mądrości, wysokiej kulturze.

5. Sztuka epoki Młodej Polski (pod znakiem uwolnionej różnorodności, niechęci do realizmu, obiektywizmu i obrazowania codzienności)

- impresjonizm: malowanie w plenerze, w celu eksponowania roli oświetlenia (pogoda, pora roku, dnia); dążenie do utrwalania ulotnych wrażeń, obrazu świata w danej chwili; przenikanie się barw, intensywność kolorów, gra światła, nieostre kontury obiektów. Twórcy: Claude Monet (Impresja, wschód słońca), Edgar Degas, Edouard Manet, Auguste Renoir (Europa); Władysław Podkowiński (Polska)

- secesja (art nouveau): dążenie do oderwania się od sztuki oficjalnej i stworzenie stylu wspólnego dla wszystkich dziedzin sztuki; stosowanie asymetrii, miękkiej falistej linii, jasnych barw, zestawianie dużych barwnych płaszczyzn; zamiłowanie do ornamentyki wywiedzionej ze świata natury (liście, kwiaty, płomienie, fale, ważki, pawie); poszukiwanie inspiracji w kulturze Orientu; charakterystyczny motyw – smukła kobieta o ciemnych, wijących się włosach. Twórcy: Gustav Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudi (Europa), Stanisław Wyspiański (Polska)

- symbolizm: niechęć do realistycznego obrazowania świata fizycznego, postrzeganego zmysłami na rzecz ukazywania wewnętrznego, duchowego świata człowieka, jego emocji, przeżyć, refleksji, niepokojów; stosowanie symbolu, wyrażającego to, co niewyrażalne i umożliwiającego niejednoznaczną interpretację dzieła; tworzenie nastroju baśniowego, fantastycznego; inspiracje motywami mitologicznymi, biblijnymi. Twórcy: Edvard Munch, Gustav Moreau (Europa), Jacek Malczewski, Władysław Podkowiński (Polska)

6.  Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- cechy - dominacja liryki; nastroje dekadenckie; bierność literatury wobec świata i oczekiwań społeczeństwa - realizacja postulatu „sztuka dla sztuki” i twórcy-indywidualisty; obecność w literaturze elementów nurtów charakterystycznych dla sztuki: impresjonizmu, ekspresjonizmu, symbolizmu, katastrofizmu, naturalizmu (patrz niżej); zainteresowanie problematyką: psychologiczno-obyczajową, społeczną, narodową, miłosną

- impresjonizm w literaturze – utrwalanie ulotnych wrażeń, nastrojowość, synestezja (zdolność doświadczania określonym zmysłem bodźców odbieranych zwykle innym zmysłem, np. pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną, dźwięczne, barwne i wonne), w prozie prezentacja subiektywnych wrażeń bohatera obcującego z naturą

- ekspresjonizm w literaturze – akcentowanie emocji, namiętności, przeżyć osoby mówiącej, z użyciem mocnych, przesadzonych środków wyrazu, od patetyzmu, poprzez groteskę, do wulgarności

- symbolizm w literaturze - skupienie na prezentacji wewnętrznego świata człowieka, z użyciem języka symbolicznego: metaforycznego, aluzyjnego, wieloznacznego

- katastrofizm w literaturze – sygnalizowanie nieuchronnego kresu, upadku cywilizacji, świata i wizji jego katastrofy. Obrazowaniu zagłady służy język zarówno jednoznaczny, jak też symboliczny, tajemniczy

- naturalizm w literaturze – ukazywanie rzeczywistości z pełnym obiektywizmem i skrajnym realizmem oraz fotograficzną wiernością, podejmowanie tematów trudnych (bieda, demoralizacja, wyzysk, itp.), akcentowanie biologizmu człowieka, stosowanie brutalnego obrazowania i języka potocznego, bez osłonek

-  teatr - rozwój teatru naturalistycznego (naturalizm – patrz naturalizm w literaturze) i symbolicznego (patrz symbolizm w literaturze), będącego syntezą sztuk

- twórcy – Charles Baudelaire, Artur Rimbaud, Joseph Conrad (Europa); Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Władysław Stanisław Reymont, Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański (Polska)

7.  Ważniejsze typy bohaterów Młodej Polski

- dekadent – zniechęcony, apatyczny, bierny, przekonany o kresie cywilizacji, szukający ucieczki w „sztucznych rajach” (Koniec wieku XIX, K. Przerwa-Tetmajer); artysta – osamotniony, wyrastający ponad przeciętność, indywidualista, skandalista, gardzi filistrem (Confiteor, Stanisław Przybyszewski); filister (mieszczuch o zawężonych horyzontach intelektualnych, skupiony na pomnażaniu dochodów, pozbawiony potrzeb duchowych, hipokryta, kołtun (Moralność pani Dulskiej, Gabriela Zapolska); społecznik – inteligent, zwykle nauczyciel, lekarz, czynnie przeciwstawiający się problemom społecznym – biedzie, zacofaniu, niesprawiedliwości, porzuca szczęście osobiste dla pracy na rzecz ubogich, upośledzonych społecznie (Ludzie bezdomni, Stefan Żeromski); chłop – przywiązany do ziemi, bogobojny, kultywujący tradycję ojców, przestrzegający norm moralnych swojej społeczności (Chłopi, W. S. Reymont; Wesele, S. Wyspiański)

8.  Popularne motywy literackie epoki

- artysta – dekadent, jednostka nieprzeciętnie zdolna, ignorująca nakazy przestrzegania norm moralnych, obyczajowych, wyobcowana, nierozumiana przez otoczenie i gardząca nim, wrażliwa, szukająca spełnienia w twórczości, alkoholu, używkach, rozwiązłości erotycznej (Evviva l’arte, K. Przerwa-Tetmajer, Confiteor, S. Przybyszewski)

- śmierć – wynikająca z popularności nastrojów dekadenckich, katastroficznych – smutku, przygnębienia, nieuchronności przemijania, spraw ostatecznych (Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, J. Kasprowicz)

- wieś – przestrzeń wolna od zepsucia cywilizacyjnego, gwarantująca człowiekowi kojący wpływ bliskiej natury, zamieszkiwana przez społeczność hołdującą tradycji, stojącą na straży dawnych obyczajów i prostej moralności. Jednocześnie przestrzeń wymagająca wysiłku, ciężkiej pracy i pełna problemów społecznych – biedy, konfliktów chłopów z ziemiaństwem, zacofania (Wesele, S. Wyspiański, Chłopi W. S. Reymont)

- problematyka narodowa – powrót do marzeń o niepodległości i poszukiwanie przyczyn niepowodzeń narodu polskiego w walce o wolność, analizowanie społecznej i ekonomicznej sytuacji poszczególnych grup społecznych, stanu integracji ówczesnego społeczeństwa – jako czynników wykluczających skuteczną realizację celów wolnościowych (Wesele, S. Wyspiański, Chłopi W. S. Reymont, Ludzie bezdomni, S. Żeromski)

- miłość – często w jej aspekcie zmysłowym, fizycznym, z uwagi na nastroje dekadenckie,  pogardę dla obyczajowych ograniczeń i nurt naturalizmu w literaturze (Lubię, kiedy kobieta… K. Przerwa-Tetmajer, Chłopi, W. S. Reymont), rzadziej o charakterze romantycznym (Ludzie bezdomni, S. Żeromski)

- szatan – popularny z uwagi na postawy dekadenckie, uosabiany poprzez postać pogrążoną w przygnębieniu i bezsilności, której udziela się smutek świata i poczucie jego kresu (Deszcz jesienny, Leopold Staff)

- natura – często krajobraz tatrzański, fascynujący poetów młodopolskich swym surowym pięknem, majestatem, niedostępnością, światem górskiej flory i fauny, mistycyzmem (Krzak dzikiej róży… J. Kasprowicz, Melodia mgieł nocnych, K. Przerwa-Tetmajer), ale też jako element przestrzeni stałego bytowania człowieka, wyznaczający mu rytm życia i pracy (Chłopi, W. S. Reymont)

- miasto – przestrzeń chaotyczna, bezduszna, negatywnie oddziałująca na mieszkańców, skupiająca w sobie biedę, rozmaite nieszczęścia. Siedlisko zła, rozpusty, bezprawia, w którym sąsiadują ze sobą przemoc i bezbronność, nędza obok bogactwa (Ludzie bezdomni, S. Żeromski; Ziemia obiecana, W. S. Reymont, Moralność Pani Dulskiej, G. Zapolska)

9.  Ważniejsze teksty literackie Młodej Polski

a) Kazimierz Przerwa-Tetmajer, wiersze: Koniec wieku XIX (poczucie pustki i bezcelowości życia, w którym zawodzą dotychczasowe sposoby uśmierzenia bólu istnienia i brakuje akceptacji dla jakiejkolwiek postawy życiowej), Evviva l’arte (idea sztuki jako jedynego uzasadnienia sensu życia, idea artysty jako wyrastającego ponad tłum, natchnionego przez Boga, zbuntowanego przeciw światu materialistów, ograniczonych filistrów),  Lubię, kiedy kobieta… (nowy, bezpruderyjny sposób obrazowania miłości -zmysłowej, cielesnej, będącej wynikiem wyłącznie pożądania), Melodia mgieł nocnych (piękno pejzażu górskiego w porze nocnej, ukazanego z zastosowaniem techniki impresjonistycznej – nastrojowość, ulotność wrażeń, synestezja)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: dekadentyzmu, pesymizmu w literaturze; koncepcji sztuki i artysty; impresjonizmu w poezji

b) Jan Kasprowicz, wiersze: cykl sonetów Z chałupy (problematyka społeczna – znana poecie z autopsji nędza, ciężka praca i surowe życie chłopów, realia wiejskiego życia – w pełnej kunsztu poetyckiego prostocie przekazu i technice naturalistycznej), Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (impresjonistyczny obraz krajobrazu tatrzańskiego, stanowiącego tło dla umiejscowienia w nim symbolicznych róży i limby), Dies irae (wynikająca z nastrojów dekadenckich, katastroficznych i osobistego dramatu poety apokaliptyczna wizja Dnia Gniewu Bożego i Sądu Ostatecznego, pełna pesymizmu w ocenie człowieka, jako wiecznego grzesznika i Boga, jako surowego Sędziego sprowadzającego zagładę na cały grzeszny świat)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obraz wsi i życia chłopów w literaturze; pesymizmu, katastrofizmu w literaturze; impresjonizmu, naturalizmu, katastrofizmu w literaturze

c) Leopold Staff, wiersze: Kowal (poetycki wyraz Nietzscheańskiej koncepcji siły człowieka, jego determinacji w osiąganiu życiowych celów, odwagi, męstwa, pogardy dla słabości, bierności – charakterystycznych dla dekadentyzmu), Deszcz jesienny (klasyka dekadentyzmu – smutek, melancholia, zwątpienie, wokół symbolicznych motywów grobów, śmierci, żałoby, nieszczęścia, rozstania, szatana - wywołanych monotonnie padającym jesiennym deszczem)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: nietzscheanizmu; symbolizmu w poezji młodopolskiej

d) Stanisław Wyspiański, Wesele – jako zbiorowy, symboliczny portret społeczeństwa polskiego przełomu wieków, w perspektywie historycznej i metaforycznej oraz rozprawa z narodową  mitologią

- dramat symboliczny, synkretyczny, cechy – niejednorodność gatunkowa (łączenie konwencji komediowej z dramatyczną); ukazywanie rzeczywistości z użyciem języka symbolicznego, wieloznacznego; przenikanie się rzeczywistości realnej (akt I) i nadprzyrodzonej, fantastycznych wizji, zacieranie się granicy między jawą i snem (akt II, III); synteza sztuk

- tematyka – satyryczny obraz inteligencji krakowskiej i bronowickich chłopów; krytyczna analiza stanu ducha polskiego społeczeństwa – jego bierności, ulegania narodowej mitologii, błędnej oceny sytuacji społeczno-politycznej Polski; brak gotowości Polaków do wywalczenia niepodległości

- czas i miejsce akcji: listopadowa noc 1900 r.; wiejska chata w Bronowicach, podkrakowskiej wsi

- treść:tutaj

- ważniejsi bohaterowie: osoby - Panna Młoda (Jadwiga Mikołajczykówna – chłopka, żona Lucjana Rydla), Pan Młody (Lucjan Rydel, poeta, inteligent chłopoman), Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer, artysta malarz, właściciel bronowickiej chaty, ożeniony z Anną Mikołajczykówną), Gospodyni (Anna Mikołajczykówna, chłopka, żona Włodzimierza Tetmajera), Isia (córka Gospodarzy), Ojciec (chłop z Bronowic, ojciec sióstr Mikołajczykówien), Marysia (najmłodsza z sióstr Mikołajczykówien), Jasiek i Kuba (Jan i Jakub Mikołajczykowie, drużbowie, bracia Mikołajczykówien), Dziad (chłop pamiętający rabację galicyjską), Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, poeta, brat Włodzimierza), Dziennikarz (Rudolf Starzewski, redaktor „Czasu”), Radczyni (Antonina Domańska, pisarka, ciotka L. Rydla), Czepiec (chłop z Bronowic, wuj Mikołajczykówien), Klimina (chłopka z Bronowic, wdowa po wójcie), Żyd (Hirsz Singer, karczmarz bronowicki), Rachela (Pepa Singer, córka Hirsza), osoby dramatu – Chochoł (słomiane okrycie krzaku róży – Isia), Widmo (duch narzeczonego – Marysia), Stańczyk (błazen Jagiellonów – Dziennikarz), Hetman (F. K. Branicki – Pan Młody), Rycerz (Zawisz Czarny – Poeta), Upiór (Jakub Szela – Dziadowi), Wernyhora (ukraiński lirnik, prorok – Gospodarzowi)

- ważniejsze problemy – portret społeczeństwa polskiego przełomu wieków: biernego, nieudolnego, niedojrzałego, uwikłanego w narodową mitologię, zdezintegrowanego (rozłam między inteligencją, niezdolną do rzeczywistych działań i mądrej oceny sytuacji społeczno-politycznej a chłopami, aspirującymi do poważnego ich traktowania i stania się równoprawną częścią społeczeństwa), nieprzygotowanego do sięgania po niepodległość, popełniającego liczne błędy z przeszłości, liczącego na cud; język symboli: obnażanie świata wewnętrznego jednostek i zbiorowej mentalności społeczeństwa poprzez odpowiednio dobrane symbole, które ukazują niepokoje, pragnienia, kompleksy poszczególnych bohaterów dramatu, a także zaszłości, wzajemne obawy i nieporozumienia  – między poszczególnymi środowiskami społecznymi, umożliwiają także poznawanie rzeczywistości metafizycznej. Symboliczne w Weselu są nie tylko postaci (Rycerz, Stańczyk, Hetman, itd.), ale też znaczące przedmioty i rekwizyty (chata bronowicka, złoty róg, kosa racławicka, itp.)  i sceny (scena zasłuchania, chocholi taniec, itp.), więcej na temat symboli w Weselu tutaj; teatr ogromny: będący syntezą sztuk, z troską o artyzm każdego elementu – literatury, muzyki, tańca, scenografii, kostiumów.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obrazu Polski i Polaków; ludu i wsi; idei walki narodowowyzwoleńczej; wykorzystania gwary ludowej w literaturze; mitologii narodowej i rewizji mitów narodowych.

e) Władysław Stanisław Reymont, Chłopi – jako dzieło uniwersalne, ujmujące sprawy i problemy ogólnoludzkie, istniejące zawsze i wszędzie

- epopeja, powieść nie jest klasyczną epopeją, ale ma szereg jej cech – panoramiczny obraz życia wiejskiej gromady, z ogromnym bogactwem elementów świata przedstawionego, na tle wydarzeń przełomowych, czyli przemian historyczno-społecznych, jakim podlegała wieś; obecność zabiegów mitologizujących (tradycję, pracę, naturę)

- kompozycja, styl – kompozycja podporządkowana rytmowi przyrody (4 tomy – 4 pory roku), kalendarzowi prac gospodarskich oraz kalendarzom liturgicznemu i obyczajowemu, niosących wydarzenia stanowiące tło dla przygotowywanego ożenku Boryny z Jagną i jego konfliktu z dziećmi; narracja trzecioosobowa (trzech opowiadających – realistyczny obserwator, wiejski gaduła, stylizator młodopolski); w zakresie obrazowania wykorzystane zostały techniki: realistyczne i naturalistyczne (odtwarzanie szczegółów codziennego bytowania i pracy chłopów, zachowań motywowanych instynktem), impresjonistyczne (opisy natury i jej zjawisk), symboliczne (postaci, obrazy, sytuacje, kryjące w sobie dodatkowe znaczenia)

- czas i miejsce akcji: koniec wieku XIX, niepełny rok kalendarzowy (od września do lipca); wieś Lipce, miasteczko Tymowo

- treść (t. 1) – Maciej Boryna (58 lat), jeden z bogatszych, wpływowych i szanowanych gospodarzy w Lipcach, owdowiał wiosną. Stwierdza, że jego gospodarstwo podupada bez gospodyni, toteż zwraca uwagę na piękną, bogatą i młodą (19 lat) pannę na wydaniu – Jagnę Paszesiównę. Matka Jagny chce ją wydać za mąż, ale wyłącznie bogato, toteż zainteresowanie Macieja jej córką, odpowiada jej. Postawi w związku z tym Borynie warunek zapisu 6 morgów ziemi na rzecz Jagny, jako zabezpieczenie przed zachłannością dzieci Macieja, po jego śmierci. Mieszkańcy Lipiec znają Jagnę z jej upodobań do mężczyzn, toteż perspektywa ożenku Boryny bardzo wszystkich ekscytuje. Tym dziwniejsze jest to, że o zamiarach Macieja, niemal do ostatnich chwil, nie wiedzą jego dzieci: Antek ożeniony z Hanką Bylicówną, mieszkający wraz z rodziną w domu ojca, pracujący w jego gospodarstwie, Magda, żona miejscowego kowala oraz Grzela, odbywający służbę wojskową i młodziutka Józia. Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, że Jagna i syn Boryny są kochankami. Antek marzy o tym, by przejąć obowiązki gospodarza, jednak Maciej nie myśli przekazać mu gospodarstwa – jest jeszcze silny, a ponadto wie, że byłby zależny od Antka i prawdopodobnie podzieliłby los innych Lipczan, którzy po przepisaniu ziemi na dzieci musieli iść na tzw. „wycug”. Dlatego między ojcem a jego dorosłymi dziećmi, z powodu zazdrości o zapisaną Jagnie ziemię (w przypadku Antka również zazdrości o kobietę), dojdzie do karczemnej awantury, po której Boryna nakaże synowi, by wraz z rodziną opuścił ojcowskie gospodarstwo. Zamieszkają oni u ojca żony, w skrajnej biedzie. Tymczasem z zachowaniem obowiązującego, szczegółowo opisanego obyczaju zaręczyn, ślubu i przyjęcia weselnego, Boryna pojmie Jagnę za żonę, co zakończy fabułę 1 t. powieści, zatytułowanego Jesień. Tłem tych wydarzeń będą opisy codziennego i odświętnego bytowania mieszkańców Lipiec, które składa się z sezonowych prac na roli (wykopki, zbiórka kapusty), prac gospodarskich i kultywowanych obyczajów (darcie pierza, szatkowanie i kiszenie kapusty, zaręczyny), uczestnictwa w nabożeństwach i obchodzonych świętach (msze niedzielne, zaduszki, śluby, itp.)

- ważniejsi bohaterowie – Maciej Boryna (ważna persona Lipiec, pracowity, przywiązany do ziemi, stanowiącej dla niego najważniejszą wartość, dumny, gwałtowny, zawzięty, twardy, nieustępliwy, pewny siebie), Antek Boryna (ojciec dwójki dzieci, dumny, zawzięty, hardy, pracowity, przedmiotem jego marzeń jest własny kawałek roli), Hanka (żona Antka, pracowita, wierna, rodzina jest dla niej najważniejszą wartością, cicha, niepozorna, podporządkowana mężowi, do czasu – nabiera większej pewności siebie, stanowczości, sprawdza się podczas pobytu Antka w więzieniu), Józia (najmłodsze dziecko Boryny, nastoletnia, pracowita, radosna), kowal Michał (mąż Magdy, starszej córki Boryny, zamożny, sprytny, intrygant), Jagna Paszesiówna (urodziwa, kochliwa, zmysłowa dziewczyna, uosabia biologiczną siłę życiową, pracowita, wrażliwa, bezrefleksyjna), Dominikowa (matka Jagny, zachłanna, apodyktyczna wobec swych synów, zaradna), Kuba i Witek (parobkowie Boryny, stary i młody, pracowici, biedni, poniewierani, umiejscowieni na najniższych szczeblach społecznej drabiny), Jagustynka, Agata (miejscowe żebraczki, na „wycugu”, wykorzystane przez rodzinę, imające się dorywczych prac, pierwsza zgryźliwa i złorzecząca, druga z pokorą znosząca swój los), Roch (dziad wędrowny, przybywający z daleka, uważany za mędrca, udzielający Lipczanom nauk moralnych poprzez opowiadane przez siebie historie „ze świata”), ksiądz dobrodziej (lipecki duchowny, łagodzi konflikty, wytyka chłopom ich wady i grzechy), Żyd Jankiel (karczmarz, chciwy, rozpijający chłopów, jego karczma jest centrum życia towarzyskiego Lipczan)

- ważniejsze problemy – obraz życia wiejskiej gromady z jej społecznym rozwarstwieniem, konfliktami (walka o byt, o ziemię, konflikty międzypokoleniowe, wewnątrzrodzinne), problemami, systemem wartości; obraz kultury ludowej – materialnej (ubiór, wygląd i wystrój domostw, potrawy) i niematerialnej (zabawy, rozrywki, twórczość, obyczaje); związek człowieka z naturą, podporządkowanego jej i żyjącego zgodnie z jej odwiecznym rytmem, z zamkniętym kolistym cyklem kolejnych pór roku, nadającym kierunek planowaniu, pracy, świętowaniu; uniwersalna opowieść o człowieku w ogóle, o wartości pracy i sile tradycji w jego życiu, o jego namiętnościach, cierpieniu i szczęściu

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obrazu wsi; bohaterów chłopskich w literaturze; portretu kobiety; motywu rodziny; motywu biedy; związku człowieka z naturą.

f) Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni – jako młodopolska powieść o społeczeństwie polskim końca XIX wieku i o wyższości idei nad szczęściem osobistym

- powieść młodopolska, cechy kompozycji – osłabiona pozycja głównego trzecioosobowego narratora, włączanie narracji pierwszoosobowej, zindywidualizowanej; albumowy charakter kolejnych rozdziałów, luźnych, nie zawsze połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi i ścisłą chronologią; stosowanie technik typowych dla literatury i sztuki modernizmu – realizmu i naturalizmu, impresjonizmu, symbolizmu; indywidualizacja języka postaci; zakończenie otwarte

- tematyka – historia młodego lekarza, dr. Tomasza Judyma, na tle szerokiego obrazu społeczeństwa polskiego końca XIX w.

- czas i miejsce akcji – lata 90. XIX w.; Paryż, Warszawa, Cisy, Sosnowiec oraz Kielce i Szwajcaria

- tytuł – znaczenie dosłowne (mieszkańcy przytułków, biedacy francuscy, warszawscy), metaforyczne (emigranci zarobkowi - Wiktor, zesłańcy - Wacław, ludzie świadomie rezygnujący ze szczęścia osobistego, z założenia rodziny, posiadania domu – dr Tomasz Judym, na rzecz poświęcenia dla innych ludzi), egzystencjalne (poczucie obcości wobec świata i ludzi – Korzecki)

- treść – Tomasz Judym, syn warszawskiego szewca alkoholika, wywodzący się ze społecznych nizin, dzięki zdobytemu z wielkim trudem, okupionemu cierpieniem, biedą i upokorzeniami wykształceniu, awansuje społecznie: zdobywa zawód lekarza. Po studiach w Warszawie i praktyce lekarskiej w Paryżu powraca do rodzinnego miasta. Podejmuje pracę w jednym ze szpitali i otrzymuje zachętę do zintegrowania się ze środowiskiem warszawskich lekarzy. W międzyczasie przygląda się Warszawie i jej mieszkańcom. Szczególnie interesuje go rejon miasta, z którego sam się wywodzi. Obraz jest głęboko pesymistyczny – nędza, fatalne warunki bytowania, zawodowy wyzysk i nieludzko ciężka praca, brak systemu opieki medycznej, społecznej wobec najbiedniejszych, skłaniają Judyma do wygłoszenia (w domu jednego ze znanych medyków) referatu na temat higieny najuboższych warstw społeczeństwa i roli lekarza, jako osoby odpowiedzialnej za ów stan i jego polepszenie. Nie zostaje on przyjęty ze zrozumieniem i staje się jasne, że środowisko zawodowe odwróci się od Tomasza. Gdy otwarta przez niego prywatna praktyka lekarska nie będzie funkcjonować zgodnie z wyobrażeniami młodego lekarza, zdecyduje się on przyjąć propozycję pracy w Cisach, w ośrodku sanatoryjnym. Tam spotka ponownie, poznaną w Paryżu, Joasię Podborską i jej uczennice – panny Wandę i Natalię Orszeńskie. Nabierając pewności, że Natalia, w której durzy się krótko, jest zakochana w innym mężczyźnie, Judym ulokuje swoje uczucia w Joasi, z wzajemnością. Poza szczęściem miłości, zazna tam również satysfakcji zawodowej, w związku z możliwością uruchomienia szpitalika dla najuboższych i wieloma okazjami do niesienia pomocy medycznej nędzarzom z okolicznych wsi. Niestety, stanowcza postawa Judyma i jego oczekiwanie zmian organizacyjnych w funkcjonowaniu najbliższego otoczenia sanatorium, spowodują bardzo poważny konflikt między nim a zarządcami Cisów, zakończony natychmiastowym wypowiedzeniem mu pracy. W wyniku przypadkowego spotkania dawnego znajomego, inżyniera Korzeckiego, w drodze powrotnej do Warszawy, Judym trafi ostatecznie do Zagłębia Dąbrowskiego, do Sosnowca, jako lekarz zakładowy w miejscowej kopalni. Gdy pozna lepiej swą pracę, pacjentów, warunki ich życia i zarobkowania, zrozumie, że nie jest mu pisane założyć rodzinę, cieszyć się szczęściem ogniska domowego, ponieważ zatrułaby je świadomość, w jakiej nędzy, upodleniu żyją inni, wobec których poczuwa się do obowiązku pomocy. Informując o swej decyzji Joasię, kobietę szlachetną, dobrą, doświadczoną przez los, marzącą o życiu u boku Tomasza, unieszczęśliwia ją i siebie, ale nie jest w stanie dokonać innego wyboru, świadomie skazuje się na bezdomność.

- ważniejsi bohaterowie: Tomasz Judym (wyobcowany, zawieszony między środowiskiem inteligencji, do której przynależy z racji zawodu, a swoim środowiskiem społecznym z przeszłości, ma wobec niego do spłacenia „dług przeklęty”, jest idealistą, wrażliwym na krzywdę innych, buntuje się przeciw złu, jest samotnikiem, rezygnuje ze szczęścia osobistego, by nie mieć jakichkolwiek przeszkód w realizacji misji, którą chce realizować); Joanna Podborska (wcześnie osierocona, samotna, marzy o domu, rodzinie, pracowita, wrażliwa na biedę i krzywdę, pisze wzruszający pamiętnik, który ujawnia jej dobroć, szlachetność, duchowe piękno); Wiktor Judym (brat Tomasza, robotnik, utrzymujący się z ciężkiej pracy, bytujący w biedzie wraz z żoną i dwójką dzieci, dzięki wsparciu Tomasza wyjeżdża za lepszym życiem do Szwajcarii, dokąd sprowadza rodzinę i skąd planuje wyjazd do Ameryki); inżynier Korzecki (dekadent, pesymista, cierpiący ból istnienia, idealista bezradny wobec zła świata, wybiera samobójczą śmierć)

- ważniejsze problemy – idealizm głównego bohatera (potrzeba spłacenia długu, za jaki uważa daną mu szansę na awans społeczny, wobec tych, którzy pozostawieni są samym sobie, chęć dochowania wierności ideałom, zwłaszcza wobec niechęci i obojętności środowiska lekarskiego, traktowanie zawodu jako misji, którą utrudniłoby założenie własnej rodziny, świadomy wybór bezdomności); samotność (większość ważnych postaci to ludzie samotni – Judym, Wiktor, Joasia, Korzecki - osamotnieni, samotnicy); obraz społeczeństwa (krytyczny, głównie z powodu kontrastów społecznych oraz obojętności bogatych i uprzywilejowanych wobec najbiedniejszych, cierpiących)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: cech powieści młodopolskiej; problematyki moralnej w literaturze; obrazu miasta w tekstach kultury; wyboru między szczęściem osobistym a obowiązkiem wobec zbiorowości.