Pozytywizm - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- lata 50. – 80. XIX w. (Europa – realizm, naturalizm); 1864 – lata 90. XIX w. (Polska – pozytywizm)

- Kurs filozofii pozytywnej (August Comte) – postulującej wiedzę pozytywną (pewną, dowiedzioną) i pozytywne (skuteczne) rozwiązania problemów społecznych, jako motory postępu i rozwoju cywilizacyjnego

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku romantyzmu oraz skutki rewolucji przemysłowej: rozwój komunikacji, migracje, rozrost ośrodków miejskich, wynalazki techniczne, odkrycia medyczne)

3.      Kluczowe pojęcia:

- spór młodych i starych: prasowa polemika zwolenników nowych pozytywistycznych idei (patrz kolejne pojęcia kluczowe), jednocześnie przeciwników walki zbrojnej o wolność ojczyzny (młodzi) z obrońcami przebrzmiałych, zdezaktualizowanych idei romantycznych (starzy)

- praca organiczna, praca u podstaw: wszelkie działania na rzecz integracji wszystkich warstw społecznego organizmu i równomiernego rozwoju gospodarczego ziem polskich (wspieranie zakładania polskich przedsiębiorstw, stowarzyszeń, instytucji kulturalnych i naukowych, działalność filantropijna, podnoszenie poziomu życia i oświaty wśród najuboższych warstw społecznych)

- uwłaszczenie chłopów (1864): uwolnienie chłopstwa z zależności feudalnych i przekazanie im na własność użytkowanej przez nich ziemi (zwykle ubogiego areału)

- „wysadzenie z siodła” warstwy szlacheckiej, powstanie inteligencji: wynik represji popowstaniowych (zesłań, konfiskat majątków) i przemian społecznych (uwłaszczenie chłopów, utrata taniej siły roboczej); konieczność podejmowania pracy w mieście przez ziemian (zwykle w zawodach tzw. inteligenckich)

- emancypacja: ruch na rzecz równouprawnienia kobiet (postulaty, równego z męskim, prawa do wykształcenia, zarobkowania zawodowego, niezależności finansowej)

- asymilacja Żydów: dążenia do wyeliminowania konfliktów i wrogości (ekonomicznych, religijnych, obyczajowych) miedzy Polakami a mniejszościami narodowymi (głównie liczebna mniejszość żydowska) poprzez działania przyspieszające przejmowanie przez nie polskiego języka i polskiej kultury

- germanizacja, rusyfikacja: procesy wynarodowiania Polaków przez zaborców (pruskiego i rosyjskiego) wywołujące przeciwdziałania takie, jak: pielęgnowanie języka ojczystego, akcentowanie jedności narodowej, postaw patriotycznych (w duchu idei pozytywistycznych)

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna (skoncentrowana wokół człowieka i jego miejsca w społeczeństwie)

- scjentyzm (August Comte): pogląd, że najskuteczniejszych narzędzi poznawania świata dostarcza nauka (gł. nauki matematyczno-przyrodnicze). Oparta na rozumie, doświadczeniu i logicznym wiązaniu faktów dostarcza wiedzy obiektywnej, sprawdzonej (pozytywnej), dzięki której należy rozwiązywać wszelkie problemy społeczne, ekonomiczne, polityczne

- ewolucjonizm (Karol Darwin): przekonanie w myśl teorii Darwina, że tak jak świat przyrodniczy, również społeczeństwo ludzkie podlega procesom doskonalenia, ewoluuje od form gorszych,  do lepszych

- utylitaryzm (John Stuart Mill): pogląd, że najwyższą miarą wartości człowieka jest jego użyteczność dla ogółu, ona również stanowi źródło szczęścia dla użytecznej jednostki

- organicyzm (Herbert Spencer): przekonanie, że społeczeństwo ludzkie przypomina organizmy przyrodnicze, pod względem budowy i funkcjonowania. Organizm społeczny nie domaga i słabnie, gdy któryś z jego układów nie funkcjonuje prawidłowo

5.      Sztuka epoki pozytywizmu (pod znakiem realizmu i czerpania z wzorów epok minionych)

- malarstwo: realizm/naturalizm (odrzucanie zasad akademizmu i estetyki klasycznej, idealizującej rzeczywistość, zainteresowanie realną rzeczywistością, tematyką codziennego życia i pracy – często ludzi z niskich warstw społecznych, podejmowanie tematów trudnych, jak nędza, choroby, kalectwo, często z fotograficzną dokładnością (naturalizm); twórcy – Gustave Courbet, Jean Francois Millet, Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Józef Chełmoński); akademizm (prezentowanie rzeczywistości sztucznie upiększanej, idealizowanej, unikanie brzydoty, dysproporcji, nieładu, naśladowanie, kopiowanie stylu dawnych mistrzów malarstwa, tematyka czerpana z mitologii, Biblii, motywów dawnej kultury; twórcy – Alexandre Cabanel, Henryk Siemiradzki); malarstwo historyczne (szczególnie rozwinięte w Polsce, akademickie, inspirowane ważnymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, motywowane potrzebą podtrzymywania pamięci narodowej i patriotyzmu; twórcy – Jan Matejko, Artur Grottger)

- architektura: eklektyzm (łączenie w obiektach elementów charakterystycznych dla stylów minionych epok (np. stylu renesansowego z barokowym i klasycystycznym) i dla różnych kręgów kulturowych (np. europejskiego z bizantyjskim), swobodne łączenie wykluczających się dotychczas technik i materiałów budowlanych

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- dominacja realizmu i naturalizmu w przedstawianiu rzeczywistości (powieść jak zwierciadło przechadzające się po gościńcu) – typowej, wynikającej z obserwacji pisarza, zawierającej realia obyczajowe, społeczne, historyczne, na których tle funkcjonuje człowiek (realizm). Prawda o rzeczywistości oddana z fotograficzną dokładnością i obejmująca tematykę trudną, budzącą przerażenie i odrazę (wyzysk, nędza, przemoc, bród, przejawy demoralizacji) to naturalizm

- tendencyjność, dydaktyzm, utylitaryzm: cecha literatury w początkowej fazie epoki – wykorzystywanie jej jako narzędzia nachalnego przekazu idei pozytywistycznych, bez troski o artystyczny kształt dzieła

- realizm krytyczny, wielki realizm: występujący w dziełach dojrzałego pozytywizmu rzetelny opis świata, maksymalnie zbliżony do rzeczywistości, oddający o niej obiektywną prawdę

- dominacja prozy: twórczość poetycka stanowi margines literatury, dynamicznie rozwija się nowelistyka i obszerna proza powieściowa

- nowy typ bohatera: pochodzi ze środowisk rzadko dotąd reprezentowanych w literaturze: chłopi, robotnicy, urzędnicy, kupcy, plebs, mniejszości narodowe (Żydzi)

- język ezopowy: rodzaj literackiego szyfru, niezbędnego w obliczu surowej cenzury

- twórcy: (Europa) Honore Balzac (Ojciec Goriot),  Gustave Flaubert (Pani Bovary), Charles Dickens (David Copperfield),  Fiodor Dostojewski (Zbrodnia i kara); (Polska) Bolesław Prus (Lalka, Placówka, Faraon, Emancypantki), Eliza Orzeszkowa (Nad Niemnem, Marta, Gloria victis), Henryk Sienkiewicz (Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis), Maria Konopnicka (Mendel Gdański), Adam Asnyk (Do młodych)

7.      Ważniejsze typy bohaterów literackich epoki pozytywizmu

- przedsiębiorca (kupiec, fabrykant): pracowity, pomnażający swój majątek z myślą o dobru innych ludzi (swoich pracowników, osób w trudnej sytuacji bytowej) i rozwoju gospodarczym kraju – Stanisław Wokulski, Lalka B. Prusa

- inteligent, społecznik: oddany pracy u podstaw, bezinteresowny, skłonny do wielkich poświęceń – Witold Korczyński,  Nad Niemnem E. Orzeszkowej

- uczony, wynalazca: wierzy w rozwiązanie dotkliwych problemów ludzkich drogą postępu i rozwoju nauki – Julian Ochocki, Lalka B. Prusa

- kobieta niezależna: pracuje zawodowo, jest finansowo niezależna, stawia czoła społecznym konwenansom – Helena Stawska, Lalka B. Prusa; Justyna Orzelska, Nad Niemnem E. Orzeszkowej

- idealista: marzyciel, stawia sobie wzniosłe cele, kierują nim szlachetne pobudki - Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Lalka B. Prusa

- patriota: dobro ojczyzny jest dla niego wartością kluczową, gotów do najwyższych dla niej poświęceń – Andrzej Kmicic, Michał Wołodyjowski, Potop, H. Sienkiewicza

- prosty człowiek z ludu: dobroduszny, zapracowany, uczciwy – Węgiełek, Lalka B. Prusa, Bohatyrowiczowie, Nad Niemnem E. Orzeszkowej

- Żyd: przywiązany do polskości, wierny swej religii, ale przeciwny izolowaniu się Żydów – Michał Szuman, Lalka B. Prusa, Mendel Gdański z noweli M. Konopnickiej

8.      Popularne motywy literackie epoki

- praca: jedna z ważniejszych wartości pozytywnych – nie tylko jako źródło dochodu i czynnik rozwoju gospodarczego, ale też miara użyteczności człowieka i jego postawy moralnej (Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Lalka, Bohatyrowicze, Nad Niemnem)

- problem asymilacji Żydów: bohater antagonizmów polsko-żydowskich, wzgardzany, traktowany wrogo, ale też niejednokrotnie niechętny asymilowaniu się z Polakami (Szlangbaumowie, Lalka)

- społeczeństwo: panoramiczne - szerokie i pogłębione (struktura, przemiany i problemy społeczne) - ujęcia życia społecznego w miastach (Lalka), bądź na prowincji (Nad Niemnem) w 2. poł. XIX w.

- emancypacja kobiet: proces równouprawnienia - jego trudne początki i nieuchronność (Lalka, Nad Niemnem)

- miasto: przestrzeń jako ważne tło wydarzeń i nowy bohater literacki (Lalka, Zbrodnia i kara)

- nauka i wiedza: ważny element światopoglądu pozytywistycznego, zwykle jako motor postępu i katalizator pożądanych przemian społecznych (Lalka, Nad Niemnem)

- miłość ojczyzny: jako realizacja haseł ideologii pozytywistycznej (praca, użyteczność, dążenie do jednoczenia się społeczeństwa) lub jako walka narodowowyzwoleńcza, z użyciem kostiumu historycznego albo języka ezopowego (Lalka, Nad Niemnem, Potop, Gloria victis)

9.      Ważniejsze teksty literackie pozytywizmu

a)      Bolesław Prus, Lalka – opowieść o trzech pokoleniach polskich idealistów, z procesem o lalkę w tle

- powieść dojrzałego realizmu, cechy gatunkowe: utwór epicki, ukazujący rzetelny i obiektywny obraz  rzeczywistości. Jest w nim przestrzegane prawdopodobieństwo wydarzeń i postaci, biografie bohaterów są typowe dla środowisk, z których się wywodzą, a jednocześnie ich portret psychologiczny jest zindywidualizowany i pogłębiony.  Narracja zwykle trzecioosobowa lub wielogłosowa. Wszechwiedzący narrator trzecioosobowy zachowuje dystans do opisywanego świata. Fabuła jest wielowątkowa (demokratyzacja tematów i języka wypowiedzi), scalająca różne odmiany prozy (społecznej, obyczajowej, psychologicznej,  satyrycznej, itp.).

- tematyka: historia miłości warszawskiego kupca, Stanisława Wokulskiego, do arystokratki, Izabeli Łęckiej; obraz społeczeństwa polskiego 2. poł. XIX w.; kronika codziennego życia Warszawy w latach 70. XIX w.; ideały romantyczne w retrospekcjach Ignacego Rzeckiego

- kompozycja: otwarta; narrator trzecioosobowy (odautorski) i pierwszoosobowy (Ignacy Rzecki); fabuła fragmentaryczna, wielowątkowa (synkretyzm gatunkowy - obrazki obyczajowe, opisy, szkice psychologiczne, filozoficzne, społeczne)

- treść: dojrzały, 46-letni wdowiec (z interesującą przeszłością niedoszłego wynalazcy i uczestnika powstania styczniowego), warszawski kupiec galanteryjny, Stanisław Wokulski, zakochuje się w arystokratce, Izabeli Łęckiej. Ryzykując życiem i posiadanym majątkiem, pomnaża go na wojnie rosyjsko-tureckiej, by móc starać się o miłość panny i jej rękę. Po krótkotrwałej wrogości wobec Wokulskiego, Izabela (tyleż piękna ciałem, ile pusta duchowo), znajdująca się wraz z ojcem w złej sytuacji finansowej, stopniowo odkrywa intencje Wokulskiego i akceptuje (z trudem) jego zabiegi, tym bardziej, że widoki na ułożenie sobie życia u boku przedstawiciela jej warstwy społecznej (a przy tym młodego, pięknego i zamożnego), oddalają się od niej. Ponieważ Wokulski jest „tylko” kupcem, nie arystokratą, Izabela dość długo widzi go w roli swego powiernika i doradcy, nie zaś męża, choć z czasem i tę ewentualność będzie rozważać. W międzyczasie warszawska arystokracja odkrywa Wokulskiego dla siebie, widząc w jego kupieckich talentach i operatywności szansę na podreperowanie finansów, poprzez udział w zyskach założonej przez Wokulskiego spółki handlowej. Wokulski, ratując przed bankructwem Łęckich, wykupuje również należącą do nich kamienicę, za cenę dużo wyższą od jej rzeczywistej wartości (jedną z lokatorek tej kamienicy jest hrabina Krzeszowska, która wytoczy proces o rzekomo skradzioną lalkę innej lokatorce, pani Helenie Stawskiej). Obiecujące zażyłości między Stanisławem a warszawskimi arystokratami i Izabelą przerwie incydent z udziałem Kazimierza Starskiego, dalszego kuzyna Łęckich. Zdarzenie to skłoni Wokulskiego do samotnego wyjazdu do Paryża, gdzie będzie miał nadzieję wymazać z serca ukochaną i gdzie będzie, wraz z profesorem Geistem, rozważał swój udział w eksperymentach naukowych i podziwiał metal lżejszy od powietrza. Powróci jednak do Warszawy z nadzieją na szczęśliwszy koniec swej nieustannej miłości do Izabeli. Do przełomu w tej sprawie dojdzie w majątku prezesowej Zasławskiej (niegdyś zakochanej w stryju Stanisława), tam okaże się, że Wokulskiego nie interesuje żadna inna kobieta (ani pani Kazia Wąsowska, ani pani Helena Stawska), poza Izabelą, która – obdarowana medalionem z kawałkiem metalu lżejszego od powietrza, ostatecznie wyrazi zgodę na to, by mógł marzyć o ożenku z nią. Szczęście zakochanego Stanisława zostanie ostatecznie pogrzebane w trakcie wspólnej z Izabelą i Starskim podróży do Krakowa, kiedy to okaże się, że Łęcką nadal łączą z kuzynem intymne relacje, podczas których zgubiony został zaręczynowy medalion Wokulskiego. Wstrząśnięty Stanisław podejmie pokrzyżowaną przez dróżnika Wysockiego próbę samobójczą, a przez następne tygodnie będzie się pogrążał w apatii. Ostatecznie podejmie decyzję o sprzedaży wszystkich swych nieruchomości, dokona zapisów pieniężnych na rzecz osób darzonych przez niego sympatią i opuści Warszawę w niewiadomym kierunku. Nie są znane jego dalsze losy. Prawdopodobna jest wersja o jego samobójstwie. Izabela, po śmierci ojca, wstępuje do zakonu. Umiera także stary subiekt, przyjaciel Wokulskiego, Ignacy Rzecki.

- bohaterowie: Stanisław Wokulski – „pozytywista w kapeluszu romantyka”, pracowity, przedsiębiorczy, inteligentny, przekonany o wartości wiedzy, potrzebie rozwoju nauki, przyzwoity, zainteresowany problemami społecznymi, filantrop, patriota, uczestnik powstania styczniowego, zakochany według romantycznego wzorca (wybór jednej, jedynej, idealizowanej kobiety). Jest ofiarą przestarzałych konwenansów społecznych i niedojrzałości społeczeństwa, nie potrafiącego docenić wybitnych jednostek – reprezentuje średnie, przejściowe pokolenie idealistów w Lalce; Ignacy Rzecki – stary kawaler, rówieśnik Wokulskiego, jego współpracownik, subiekt, oddany przyjaciel, bardzo przywiązany do przeszłości, którą odbudowuje w Pamiętniku starego subiekta. Jest niepoprawnym idealistą politycznym (na kartach Lalki reprezentuje najstarsze, anachroniczne pokolenie idealistów), pokłada nadzieje niepodległościowe równie mocno w Napoleonidach, jak Wokulskim; Izabela Łęcka – dwudziestopięcioletnia, urodziwa i zubożała arystokratka, przedstawicielka wad typowych dla swojej warstwy społecznej (prowadząca próżniacze życie, skupione wokół rozrywek i przyjemności, pełna stanowej dumy). Gardzi miłością kupca galanteryjnego, a małżeństwo traktuje jako rodzaj transakcji, umowy ekonomicznej, służącej przedłużaniu ciągłości arystokratycznych rodów; Julian Ochocki – arystokrata, dwudziestoośmioletni daleki kuzyn Łęckich, entuzjasta nauki i pracy badawczej, wynalazczej, postępu społecznego (reprezentuje w Lalce najmłodsze pokolenie idealistów), krytycznie oceniający własne środowisko społeczne, zaprzyjaźniony z Wokulski, obdarowany przez niego dużym zapisem pieniężnym; Michał Szuman – lekarz pochodzenia żydowskiego, rówieśnik i przyjaciel Wokulskiego, scjentysta i sceptyk, jest przykładem Żyda zasymilowanego, ale też pełnego podziwu dla swojej narodowości; Helena Stawska – trzydziestoletnia, piękna, osamotniona przez męża, życzliwa, pełna dobroci charakteru kobieta, z konieczności emancypująca się. Rzecki marzy bezskutecznie, by została żoną Stacha, który udzieli jej szeregu przysług i znaczącego wsparcia finansowego

- ważniejsze problemy: niespełniona miłość głównego bohatera (wyidealizowana, niewłaściwie ulokowana, prowadząca do tragicznego końca); samotność – Wokulskiego i innych bohaterów powieści; idealizm - anachroniczny (Rzecki), przejściowy (Wokulski), nowoczesny (Ochocki); obraz społeczeństwa polskiego 2. poł. XIX w. – pesymistyczny, krytyczny i rozrachunek realizacji haseł pozytywistycznych

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: miłości romantycznej; rozdarcia między ideałami romantycznymi a pozytywistycznymi; idealizmu; samotności; obrazu i oceny społeczeństwa polskiego; obrazu miasta; obrazu Warszawy

b)      Henryk Sienkiewicz, Potop – powieść ku pokrzepieniu upadających serc

- powieść historyczna, cechy gatunkowe: utwór epicki, którego świat przedstawiony umieszczony jest w czasie minionym, w mniej lub bardziej odległej przeszłości i zawiera charakterystyczne rysy jakiejś epoki, z jej realiami politycznymi, społecznymi, obyczajowymi. Łączy plan historyczny z fikcją literacką, a wraz z nimi motywy przygód, porwań, pojedynków, zdrad, ucieczek, nagłe zwroty akcji, sceny batalistyczne i wątki miłosne. Obok postaci historycznych występują postaci fikcyjne. Ich język wypowiedzi podlega archaizacji.

-  czas i miejsce akcji: styczeń 1655 – jesień 1657; Litwa, Wielkopolska, Mazowsze, Częstochowa, Małopolska, Śląsk, Podlasie, Prusy Książęce

- tematyka: historia przemiany wewnętrznej Andrzeja Kmicica, młodego szlachcica, awanturnika i zabijaki, w odpowiedzialnego człowieka, godnego miłości swojej wybranki, świadomego patriotę - na tle wydarzeń najazdu Szwedów na Polskę, w latach 1655-1657

- treść: patrz tutaj

- ważniejsi bohaterowie: Andrzej Kmicic - młody pułkownik wojsk litewskich, urodziwy, odważny, waleczny, znakomity żołnierz. Przed przemianą młody sarmata, hulaka i awanturnik (acz wielkoduszny i skory do odpokutowania grzechów). Lekkomyślność i „gorąca głowa” doprowadzają go do sytuacji wyboru między lojalnością wobec zdrajców ojczyzny, magnackiego rodu Radziwiłłów a wiernością królowi Janowi Kazimierzowi, walczącemu ze Szwedami. Wrodzona szlachetność, inteligencja, zdrowy trzon zasad moralnych, wiara katolicka i miłość do ukochanej, Oleńki Billewiczówny, sprowadzą go z drogi błędów na właściwy kurs – służby królowi i ojczyźnie, co pozwoli mu odzyskać dobre imię, szacunek i przebaczenie za wyrządzone krzywdy; Aleksandra Billewiczówna – młoda i piękna szlachcianka „przyobiecana” na żonę Andrzejowi Kmicicowi. Jej patriotyzm, sine zasady moralne, bezkompromisowość nakażą jej odepchnąć ukochanego, Andrzeja Kmicica, dopóki nie zrehabilituje się on i nie odzyska dobrego imienia; Michał Wołodyjowski – „mały rycerz”, niewysoki, ale niezwykle waleczny, znakomity żołnierz w randze pułkownika. Wystąpi przeciwko zdrajcy Radziwiłłowi i wraz z Janem Skrzetuskim, Onufrym Zagłobą i Kmicicem będzie walczył w obronie Rzeczypospolitej; Onufry Zagłoba – tęgi szlachcic z bielmem na oku w wieku dojrzałym. Reprezentuje typ sarmaty – dużo jada i pije, jest pieniaczem i mitomanem, jednak budzi ogromną sympatię. Jest pełnym humoru gawędziarzem, żartownisiem, przypisującym sobie liczne zasługi, sukcesy i znajomości, o których za każdym razem opowiada inaczej. Mimo kreowania się na bohatera, nie jest specjalnie odważny i bitny, ale owe braki zastępuje inteligentnymi, sprytnymi fortelami, dzięki którym on i jego przyjaciele wychodzą cało z niejednej opresji; Janusz Radziwiłł – postać historyczna, hetman wielki koronny, wpływowy magnat litewski, zdradził polskiego króla Jana Kazimierza podczas najazdu szwedzkiego i przyjął zwierzchnictwo Karola Gustawa. Jest chorobliwie ambitny, mściwy, marzy mu się polska korona, więc nie ma oporów przed zdradą panującego króla polskiego; Bogusław Radziwiłł – stryjeczny brat Janusza, kosmopolita kierujący się wyłącznie własnymi interesami, gardzi rodzimą kulturą, dlatego nosi się z francuska. Jest odważnym, walecznym, dobrze wyszkolonym żołnierzem, ale los ojczyzny jest mu obojętny. Sprzyja Januszowi, jest więc również zdrajcą. Jest uwodzicielem, który nie pozostanie obojętny na urok Oleńki Billewiczówny.

- ważniejsze problemy: przemiana moralna Andrzeja Kmicica/Babinicza (dokonana pod wpływem miłości do mądrej kobiety, ojczyzny i wiary katolickiej); miłość narodu polskiego do ojczyzny (stanowiąca siłę umożliwiającą pokonanie narodowych wad i dotychczasowych przewin wobec ojczyzny, wzmacniająca naród i jego zdolność do zjednoczenia się przeciwko wrogowi); „krzepienie serc” poprzez idealizację obrazu Polaków (ukazanie [ku przestrodze współczesnych] dramatyzmu sytuacji Polski,  w trakcie potopu szwedzkiego - państwa bezbronnego, pozostawionego na pastwę wroga przez własny, pełen przywar, naród jako stanu chwilowego, z silnym akcentem optymizmu i umiejętności szybkiej mobilizacji sił obronnych, pięknych postaw patriotycznych i skutecznego zwycięstwa)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: przemiany moralnej bohatera literackiego; winy i jej odkupienia; sarmatyzmu; postaw patriotycznych; miłości

c)      Maria Konopnicka, Mendel Gdański – do samodzielnego przypomnienia

d)     Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara – jako mroczna opowieść o niepospolitym zabójcy i jego drodze do moralnego odrodzenia

- cechy gatunkowe utworu: połączenie cech powieści realistycznej i naturalistycznej (patrz cechy literatury pozytywizmu), psychologicznej (wnikliwe portretowanie psychologiczne głównych bohaterów), kryminalnej (obecność zbrodni, zbrodniarza, ofiary), polifonicznej (wielogłosowej, poprzez prezentację problemu lub ocenę postaci z różnych punktów widzenia)

- czas, miejsce akcji, narracja: lipiec 1865, Petersburg – akcja właściwa; 1866/7, Syberia (epilog); trzecioosobowy narrator obiektywny, często relacjonujący myśli głównych bohaterów

- tematyka: historia podwójnego zabójstwa (starej lichwiarki Alony i jej siostry, Lizawiety), dokonanego przez dwudziestopięcioletniego studenta, Rodiona Raskolnikowa, w lipcu 1865 r., w Petersburgu, uzupełniona opisem rodzenia się zamiaru zbrodni i jej motywacji oraz analizą skutków zabójstwa, a także relacją z prowadzonego śledztwa i procesu moralnego nawracania się sprawcy

- treść: Rodion Raskolnikow, ubogi student prawa przybyły do Petersburga z prowincji, gnieciony dotkliwą biedą i wyrzutami sumienia z powodu materialnego obciążenia matki i siostry kosztami jego nauki, porzuca studiowanie i dopuszcza się morderstwa sześćdziesięciopięcioletniej, bogatej, odrażającej lichwiarki, Alony Iwanowny. W wyniku nieprzewidzianych okoliczności zabije również jej, młodszą o trzydzieści lat, przyrodnią siostrę, Lizawietę Iwanownę. Zabijając lichwiarkę Rodion planuje uwolnić społeczeństwo od jednostki szkodliwej, pasożytniczej, zbędnej, jak ocenia Alonę, a przy tym przywłaszczyć sobie jej pieniądze i kosztowności. Pierwszy z motywów Raskolnikow zbuduje w sobie wskutek przekonania, że osobom o wyjątkowej osobowości i szerokich horyzontach intelektualnych, jednostkom wyróżniającym się z szarego tłumu (a za taką się uważa) można więcej, np. wznosić się ponad powszechnie obowiązującym prawem i moralnością, eliminować ze społeczeństwa jego zakały. Umacnia się w swoich przekonaniach po przypadkowo podsłuchanej rozmowie, świadczącej o wyjątkowej podłości lichwiarki Alony, kobiety pozbawionej jakichkolwiek ludzkich odruchów i po poznaniu Marmieładowa, bezrobotnego urzędnika, zaawansowanego alkoholika, którego córka, Sonia, podjęła decyzję o prostytuowaniu się, by utrzymać ojca, jego żonę i troje młodszego rodzeństwa. Po dokonaniu zbrodni Raskolnikow bardzo źle znosi psychiczne jej konsekwencje, choć nie do końca zdaje sobie z tego sprawę. W międzyczasie rozpoczyna się śledztwo prowadzone przez sędziego Porfirego Piotrowicza, a do Petersburga przyjeżdżają z zapowiedzianą wcześniej wizytą matka, Pulcheria i siostra, Awdotia (Dunia), która - wbrew głębokiemu sprzeciwowi Rodiona - planuje zamążpójście za niekochanego, ale rokującego materialny dostatek, Piotra Łużyna (zamiar ten spowodowany został utratą pracy guwernantki w domu Marfy Pietrowny, z powodu odrzucenia przez Dunię amorów zakochanego w niej Arkadiusza Swidrygajłowa, męża Marfy). W trakcie kilkunastu dni po zabójstwie Rodion nie tylko pozna bliżej Swidrygajłowa i Łużyna, któremu udzieli skutecznej odprawy, ale też doświadczy wielu dowodów miłości i przywiązania swoich bliskich i pomocy przyjaciół, szczególnie Razumichina, który z wzajemnością pokocha Dunię. Jednak najważniejszym czynnikiem przemiany głównego bohatera będzie spotkanie Soni w okolicznościach śmierci Marmieładowa oraz poznanie jej rodziny. To jej pierwszej przyzna się do morderstwa, to ona stanie się przewodniczką Rodiona w drodze do moralnego odrodzenia, choć będzie to droga długa, a „zmartwychwstanie” urzeczywistni się wiele miesięcy po wyroku sądu, gdyż duma i stałość przekonań Rodiona nie będą mu pozwalały od razu odczuć prawdziwego żalu za to, czego się dopuścił. Sonia dobrowolnie podąży na Syberię za Rodionem skazanym na 8 lat katorgi. Podobną decyzję podejmą Dunia i Razumichin, za którego wyjdzie ona za mąż. Dwoje bohaterów powieści nie przeżyje do jej zakończenia: Pulcheria, matka Rodiona oraz Arkadiusz Swidrygajłow, który nie znajdując sensu dalszej egzystencji po utracie nadziei na związek z Dunią i wobec ujemnego wyniku życiowego rozrachunku, popełnia samobójstwo, przekazawszy wcześniej swoje pieniężne zasoby najbardziej potrzebującym: Soni i jej osieroconemu rodzeństwu. 

- bohaterowie: Rodion Raskolnikow – osobowość niepospolita, skomplikowana. Zbuntowany przeciw złu świata, ale też wyniosły, pełen pychy, narcystyczny, co kieruje go na drogę zbrodni. Mimo twardej, rozumowej motywacji zabójstwa, nie jest w stanie do końca stłumić wyrzutów sumienia i głosu prawdy moralnej o tym, co zrobił. To i miłość Soni umożliwią mu moralne odrodzenie i odkrycie na nowo prawd wiary; Sonia Marmieładowa – młoda, skromna dziewczyna, poświęcająca swą czystość i godność dla najbliższej rodziny, żyjącej w skrajnej nędzy. Mimo upodlającego zajęcia zachowuje duchową niewinność, dobroć, współczucie dla innych. Głęboko wierzy w Boga. Jest niewykształconą, prostą osobą, ale to właśnie jej uda się sprowadzić Raskolnikowa na właściwą drogę. Nie używa przy tym żadnych rozumowych argumentów – kieruje się po prostu miłością i przykazaniami wiary, dzięki którym bez trudu porusza się w świeci wartości; Siemion Marmieładow – ojciec Soni, alkoholik, utracjusz, nie tylko akceptujący sytuację, w której jego ukochana córka prostytuuje się, by uchronić rodzinę przed głodem, ale też oczekuje od niej pieniędzy na alkohol. Jest mu jej żal i jest to wszystko, na co go stać. Umierając poprosi Sonię o przebaczenie; Porfiry Pietrowicz – sędzia śledczy, inteligentny, doskonały strateg i psycholog. Prowadzi błyskotliwe rozmowy z Rodionem w sposób umożliwiający mu szybką orientację, iż to Raskolnikow jest sprawcą zabójstwa; Arkadiusz Swidrygajłow – wdowiec po Marfie Pietrownie, której otrucie jest mu przypisywane. Człowiek z bogatą kryminalną przeszłością, z podejrzeniami o odrażające przestępstwa, zdemoralizowany. Miłość do Duni, której nie jest w stanie zdobyć, odbiera mu chęć życia i obnaża dalszą jego bezcelowość. Jednocześnie, mimo cynizmu (ma świadomość tego, jakim jest człowiekiem) i niemoralności, odczuwa potrzebę odkupienia swych grzechów u kresu życia: zanim popełni samobójstwo, zdecyduje o materialnej pomocy Duni, Soni i jej rodzeństwu; Piotr Łużyn – prowincjonalny prawnik, który planuje poślubić Dunię, w przekonaniu, że z uwagi na swój status majątkowy, będzie mu ona dozgonnie wdzięczna i posłuszna. Budzi gniew Raskolnikowa, ponieważ ten bardzo szybko odkrywa prawdziwe oblicze swego niedoszłego szwagra, hipokryty, intryganta, który posuwa się do fałszywego oskarżenia Soni o kradzież pieniędzy, tylko po to, by skompromitować Rodiona przed matką i siostrą.

- ważniejsze problemy: wina i jej odkupienie (konflikt między rozumem [Rodion], a wiarą [Sonia], prowadzący do przekonania, że racjonalistyczne postrzeganie świata nie może zagłuszyć sumienia i wyeliminować z życia człowieka praw moralnych); psychologia mordercy (psychologiczna analiza postępowania zabójcy: planowania zbrodni, jej przebiegu i konsekwencji dla psychiki mordercy); Petersburg jako miasto demon (obraz przestrzeni Petersburga, jego negatywnego wpływu na życie  i postępowanie mieszkańców, zagubionych w nim, jak w piekielnym labiryncie, cuchnącym, budzącym wzajemną wrogość, demoralizującym)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: psychologia mordercy; problematyki moralnej; przestrzeni miejskiej; miłości; krytyki racjonalizmu i ateizmu.