Środki wyrazu artystycznego i ich funkcje

Klasyfikacja środków wyrazu artystycznego (środków językowych służących do ukształtowania wypowiedzi w stylu artystycznym, w dziele literackim)

1. Fonetyczne (brzmieniowe)

- aliteracja: powtórzenia tych samych głosek w wyrazach sąsiadujących ze sobą (czarna krowa, w kropki bordo…). Często w funkcji nadania szczególnych walorów brzmieniowych; rytmizacji wypowiedzi; podkreślenia konceptu poetyckiego.

- onomatopeja: naśladowanie dźwięków, odgłosów, poprzez wyrazy naśladujące swoim brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot lub zjawisko (I koła turkocą, i puka, i stuka to: Tak to to tak, tak to to tak, tak to to tak, tak to to tak!). Często w funkcji zdynamizowania wypowiedzi; wprowadzenia czytelnika w nastrój wiersza; uplastycznienia opisu; wywołania skojarzenia dźwiękowego.

2. Fleksyjne (związane z odmianą wyrazów), w celach stylizowania wypowiedzi, np. archaizacji, kolokwializacji, dialektyzacji (ciekawaś pani tego malunku?; Tu cię, wiedźmo, dopadlim, itp.).

3. Słowotwórcze (wynikające z nowatorstwa językowego)

- neologizmy: słowa nowe, powstałe zgodnie z zasadami słowotwórczymi danego języka, np. leśmianizmy (najdalszość, bezcel, bylejaczyć), złożenia (różanopalca, szybkonogi, sowiooka). Często w funkcji odświeżania, wzbogacania języka; zaskakiwania odbiorcy; tworzenia nastroju; niebanalnego wyrażania uczuć podmiotu lirycznego.

- zdrobnienia i zgrubienia. Często w funkcji ekspresywnej, nasycenia wypowiedzi określonymi emocjami (sympatii, życzliwości, aprobaty, dezaprobaty, rubaszności, itp.).

4.  Składniowe (związane z budową zdania):

- apostrofa: bezpośredni zwrot do adresata (Gościu, siądź pod mym liściem!; Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?). Często w funkcji podkreślenia bezpośredniej więzi z adresatem, potrzebą przekazania właśnie jemu ważnego komunikatu.

- pytanie retoryczne: zadane bez oczekiwania odpowiedzi (Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy, / Aż do samego środka, do jądra gęstwiny?). W celu podkreślenia przekonań mówiącego, jego emocji, np. ironii; perswazyjności wypowiedzi.

- inwersja: zmiana szyku wyrazów w zdaniu (Twojego Dafnis brzegu stojąc podle / Cudnej się we szkle przygląda urodzie). Często w celu wydobycia nieoczekiwanych znaczeń; uwypuklenia wartości określonych słów; poetyzacji wypowiedzi.

- elipsa: pominięcie jakiegoś składnika zdania (pokój – szczęśliwość, ale bojowanie / Byt nasz podniebny). W funkcji skrótu poetyckiego lub stylizacji na mowę potoczną.

- powtórzenie: wielokrotne powracanie wyrazów, elementów zdania w tekście (Pan tu nie stał, zwracam panu uwagę, / że nigdy nie stał pan za nami / murem). W celu uwypuklenia treści; retoryczności wypowiedzi; uzyskania efektów brzmieniowych.

- anafora: powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych wersów, strof, zdań (Żem często dumał nad mogiłą ludzi / Żem prawie nie znał rodzinnego domu). W celu uwypuklenia jakiejś treści; uzyskania efektów brzmieniowych.

- epifora: powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów, strof, zdań (Na moście stoi człowiek, / przed sklepem stoi człowiek, / rękę wyciąga człowiek, / pięść za­ciska człowiek). W celu uwypuklenia jakiejś treści; uzyskania efektów brzmieniowych.

- paralelizm: powtarzanie podobnie zbudowanych pod względem składniowym fragmentów tekstu (Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną / Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną). W celu stylizacji ludowej; uzyskaniu efektów brzmieniowych.

- wyliczenie: wymienianie (czasem opis) kolejnych elementów obrazu poetyckiego (Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie). W celu uwypuklenia jakiejś treści; uzyskania efektów brzmieniowych.

- wykrzyknienie: zdanie wykrzyknikowe, wtrącone w tok wypowiedzi (lecz widać można żyć bez powietrza!). W celu uwypuklenia postawy emocjonalnej podmiotu; podkreślenia retoryczności wypowiedzi.

5. Leksykalno-znaczeniowe, tropy (przekształcające znaczenie wypowiedzi)

- epitet (stały, metaforyczny): określenie rzeczownika przymiotnikiem, imiesłowem, innym rzeczownikiem (gromowładny, różanopalca, szklane jezioro). W celu uwypuklenia cech osoby, przedmiotu, zjawiska; wyrażenia stosunku emocjonalnego mówiącego do obiektu; uplastycznienie obrazu poetyckiego.

- porównanie: wskazanie podobieństwa jakiegoś obiektu do innego, z użyciem dwuczłonowej konstrukcji połączoną wyrazami: jak, jako, jak gdyby, niby, niczym, na kształt (wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi). W celu uplastycznienia obrazu; konkretyzacji rzeczy abstrakcyjnych; zaskoczenia odbiorcy oryginalnością skojarzeń.

- metafora: wyrażenie, w obrębie którego następuje zamierzona zmiana znaczenia jego składników (Śrebrne w głowie nici). W celu zaskoczenia; zachwycenia odbiorcy; wywoływania nowych skojarzeń; uplastycznienia opisu.

- animizacja: metafora nadająca przedmiotom, zjawiskom przyrody, cechy istot żywych (Stoi na stacji lokomotywa / Ciężka ogromna i pot z niej spływa – Tłusta oliwa / Stoi i sapie, dyszy i dmucha, / Żar z rozgrzanego brzucha jej bucha). W celu zdynamizowania obrazu poetyckiego; wyrażenia stosunku emocjonalnego; psychizacji krajobrazu.

- antropomorfizacja: typ animizacji, nadającej obiektom cechy ludzkie, ale tylko w ograniczonym zakresie (Wiatrak ręce ogromne rozłożył). W celu zdynamizowania obrazu poetyckiego; wyrażenia stosunku emocjonalnego; psychizacji krajobrazu.

- personifikacja: metafora nadająca obiektom całkowicie ludzką postać – w wyniku czego zachowują się one i przemawiają jak człowiek (Na straganie w dzień targowy / Takie słyszy się rozmowy / Może pan się o mnie oprze / Pan tak więdnie, panie koprze / Cóż się dziwić, mój szczypiorku / Leżę tutaj już od wtorku). W celu zdynamizowania obrazu poetyckiego; wyrażenia stosunku emocjonalnego.

- metonimia (w tym synekdocha): zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska inną nazwą (czytać Mickiewicza, genialne pióro, wychylić kielich, stół zastawiono porcelaną i srebrem). W funkcji skrótu poetyckiego; w celu uzyskania oryginalnego połączenia wyrazów.

- oksymoron: zestawienie wyrazów o wykluczających się znaczeniach (gorzkie szczęście, białe noce, maleńka potęga). W celu odsłonięcia nowych pokładów znaczeniowych słów; tworzenia silnych efektów poetyckich; uwznioślenia wypowiedzi.

- hiperbola: przesadne wyolbrzymienie, przejaskrawienie obrazu jakiegoś obiektu, zjawiska, jego rozmiaru, siły oddziaływania (morze łez, oszalały z gniewu, szatański pomiot). W celu wywołania silnej reakcji emocjonalnej odbiorcy; wytworzenia nastroju patetycznego; nastroju wzniosłego, grozy.

- peryfraza: omówienie, zastąpienie nazwy jakiegoś obiektu jego opisem (miasto nad Czarną Hańczą). W funkcji poetyzacji wypowiedzi; w celu wprowadzenia podniosłego nastroju.

- symbol: motyw będący znakiem treści głęboko ukrytych, często niejasnych i niejednoznacznych, wieloznaczność różni symbol od alegorii (A imię jego czterdzieści i cztery). W celu wprowadzenia zagadki, tajemnicy; stworzenia możliwości odczytań wielopoziomowych, wieloznacznych.

- alegoria: motyw, który poza znaczeniem dosłownym ma też znaczenie ukryte, domyślne, jednoznacznie interpretowane (bo utrwalone w kulturze), co różni alegorię od symbolu (Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie / Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode / A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie / A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę). W celu spotęgowania obrazowości wypowiedzi; przedstawienia pojęć abstrakcyjnych przy pomocy ujęć personifikujących.

- ironia: sposób wypowiedzi wykorzystujący sprzeczność między dosłownym znaczeniem środków językowych, a intencją mówiącego, wyrażoną nie wprost (ja tak kocham uczyć! Jaka piękna sukienka! Jaki ty mądry jesteś!). W celu zadrwienia, wyszydzenia, ośmieszenia; osiągnięcia efektu komizmu.