Odrodzenie – powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- XIV/XV – XVI w. (Włochy, Europa); XVI w. (Polska)

- renesans, odrodzenie (idei antycznych: filozofii, literatury, sztuki – w duchu chrześcijaństwa)

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku średniowiecza, 1517 – początek ruchu reformacyjnego i podziału religijnego Europy)

3.      Kluczowe pojęcia:

- antropocentryzm – uwaga myślicieli, pisarzy i artystów koncentruje się wokół człowieka, jego potrzeb materialnych i duchowych.

- humanizm renesansowy – nawiązywanie do sentencji Terencjusza (pisarz rzymski): „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” (człowiek jest indywidualnością, istotą posiadającą godność, potrzebę realizacji samego siebie); uznanie kultury antyku za źródło wzorców filozoficznych, literackich, artystycznych (odkrywanie na nowo starożytnych dzieł sztuki, przekłady literatury antycznej na języki narodowe, początki twórczości w językach narodowych); aktywność poznawcza, otwartość na świat (podróże, doskonalenie wszechstronnego wykształcenia, kult mądrości – człowiek renesansu); poszukiwania harmonii i złotego środka jako istotne cele życia człowieka.

- reformacja – XVI-wieczny ruch odnowy życia religijnego w Europie, skutkujący rozłamem chrześcijańskiego Kościoła zachodniego i powstaniem wyznań protestanckich (odrzucających pośrednictwo kapłanów w drodze do zbawienia, kult maryjny, kult świętych, celibat, itp.).

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna

- epikureizm i stoicyzm (patrz antyk), wzbogacone o pierwiastek chrześcijański

- irenizm – Erazm z Rotterdamu – idea tolerancji religijnej i pokojowego współistnienia różnych wyznań

- makiawelizm – Niccolo Machiavelli – cel uświęca środki, jako usprawiedliwienie dla łamania zasad moralnych w dążeniu do celu (dobrego w założeniu)

- egalitaryzm – Thomas More – idea równości wszystkich ludzi, pod względem ekonomicznym, społecznym, politycznym.

5.      Sztuka renesansu

- zmiana sposobu postrzegania artysty

- czerpanie z wzorców sztuki antycznej i motywów mitologicznych

- cechy architektury: regularność, harmonia, ścisły związek formy budowli z ich przeznaczeniem, charakterystyczne elementy architektoniczne: portyki, frontony, kolumny, kopuły, arkady, rozwój budownictwa świeckiego obok sakralnego. Artyści: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Filippo Brunelleschi.

- cechy rzeźby i malarstwa: człowiek, natura, mitologia i Biblia jako źródła inspiracji twórczej, doskonalenie techniki malarskiej i rzeźbiarskiej (portrety, akty, pejzaże, sceny mitologiczne i biblijne, posągi), równoległy z sakralnym nurt sztuki świeckiej (mecenat kościelny i świecki). Artyści: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Tycjan, Rafael Santi, Sandro Botticelli.

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- podejmująca głównie tematykę świecką,

- refleksyjna,

- skoncentrowana na człowieku (antropocentryczna) i sprawach ludzkich, dostarczająca pouczenia (dydaktyczna, parenetyczna) i godziwej rozrywki,

- tworzona w językach narodowych, w myśl zasad poetyki (sztuki pisarskiej) antyku i średniowiecza,

- łącząca antyczne inspiracje z myślą chrześcijańską

- przedstawiciele: Europa – Francesco Petrarka, Giovanni Boccaccio, Miguel Cervantes, William Szekspir; Polska – Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Piotr Skarga

7.      Ważniejsze wzorce osobowe renesansu

- szlachcic, ziemianin (dostatnie, szczęśliwe, zgodne z rytmem natury życie we własnym majątku ziemskim, przeplatane pracą i odpoczynkiem, gotowość do służby na rzecz ojczyzny): Żywot człowieka poczciwego, Mikołaj Rej; Na lipę, Na dom w Czarnolesie Jan Kochanowski

- dworzanin (wykształcony, elokwentny, posiadający nienaganne maniery, obeznany z etykietą dworską, szarmancki wobec kobiet, oddany władcy i ojczyźnie): Dworzanin polski, Łukasz Górnicki

- humanista (gruntownie wykształcony, posiadacz wiedzy z różnych dziedzin, władający obcymi {w tym klasycznymi} językami, wyznawca humanizmu renesansowego, zafascynowany kulturą antyczną, miłośnik podróży, wzorowy obywatel i patriota): Pieśni, Jan Kochanowski

8.      Popularne motywy literackie

- arkadia (wyidealizowana kraina rodem z antyku, „mlekiem i miodem płynąca”, zamieszkiwana przez szczęśliwych pasterzy, żyjących w harmonii z naturą, nieskalana pokusami i zagrożeniami cywilizacji, przenośnie raj, eden): Żywot człowieka poczciwego, Mikołaj Rej; Na lipę, Pieśń świętojańska o sobótce, Jan Kochanowski

- Bóg (Stwórca i opiekun dobrego, pięknego świata {Deus artifex}, pełen miłości i wyrozumiałości dla ludzi, Adresat ludzkiej wdzięczności, dziękczynienia, błagań, skarg): Czego chcesz od nas, Panie…, Treny, Jan Kochanowski

- exegi monumentum (praca twórcza jako jedyny skuteczny sposób upamiętnienia człowieka na wieki, motyw rodem z antyku): Ku muzom, Pieśń XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…), Jan Kochanowski

- państwo, ojczyzna (troska o państwo i jego pomyślność, relacje między rządzącymi a rządzonymi, wizje ojczyzny szczęśliwej, bezpiecznej, problematyka patriotyczna): Pieśń o spustoszeniu Podola, Pieśń XIV (Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie), Odprawa posłów greckich, Jan Kochanowski

- theatrum mundi (świat jako teatr, życie ludzkie jako spektakl, człowiek jako aktor, bezwolna marionetka w rękach siły wyższej {Boga? przeznaczenia?}, pozbawiona wpływu na wyreżyserowane przez tę siłę widowisko): O żywocie ludzkim, Jan Kochanowski

9.      Ważniejsze teksty literackie odrodzenia

a)      Jan Kochanowski, Fraszki – jako świadectwo obyczajowości i kultury polskiego renesansu oraz źródło informacji o życiu poety i jego poglądach

- fraszka, jej cechy gatunkowe (krótki utwór wierszowany, oparty na błyskotliwym pomyśle, inteligentnie komentujący rzeczywistość)

- odmiany tematyczne i przykłady fraszek (obyczajowe – Na nabożną, O doktorze Hiszpanie; filozoficzno-refleksyjne – O żywocie ludzkim, Do gór i lasów; biesiadne - O doktorze Hiszpanie; miłosne – Do Hanny; patriotyczne – Na sokalskie mogiły; autobiograficzne – Do gór i lasów; autotematyczne – Do fraszek)

- związek fraszek z kulturą renesansu i ich znaczenie: przekaz idei humanistycznych (życie ludzkie, epikurejska pochwała radości płynących z jego kolejnych etapów, edukacji, pracy, odpoczynku, autorefleksyjność i refleksyjność, zachowywanie umiaru i stoickiego dystansu do zmiennych kolei losu, kierowanie się przyjaźnią, miłością, wiarą oraz życie w zgodzie z naturą), inspiracja mitologią (motywy, postaci, wydarzenia), autobiografizm i obrazowanie obyczajowości i kultury epoki.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: światopoglądu renesansowego; twórczości autobiograficznej; motywu theatrum mundi; funkcji humoru i satyry w literaturze

b)      Jan Kochanowski, Pieśni – jako artystyczny manifest światopoglądu renesansowego, poety inspirowanego kulturą antyczną i założeniami antropocentryzmu

- pieśń, jej cechy gatunkowe (wywiedziony z antyku utwór liryczny o prostej budowie, stroficzny, z refrenem, bądź powtórzeniami)

- odmiany tematyczne i przykłady pieśni (religijne – hymn Czego chcesz od nas, Panie…; refleksyjne – Serce roście, patrząc na te czasy, Nie porzucaj nadzieje; patriotyczne – Pieśń o spustoszeniu Podola, Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie; biesiadne – Chcemy sobie być radzi?; miłosne – Srogie łańcuchy na swym sercu czuję)

- elementy światopoglądu renesansowego w Pieśniach: zainteresowanie człowiekiem, sprawami ludzkimi i naturą ludzką, pochwała stoicyzmu obok epikurejskiej radości życia, znaczenie „złotego środka” w życiu człowieka i sposoby osiągania szczęścia, afirmacja świata i akceptacja praw natury, przemijania.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: światopoglądu renesansowego; postaw ludzkich wobec zmiennych kolei losu; afirmacji życia; nawiązań do kultury antyku w literaturze; patriotyzmu.

c)      Jan Kochanowski, Treny – jako wyraz bólu, rozpaczy i zwątpienia osieroconego ojca

- tren, cechy gatunkowe (pieśń żałobna o tradycji antycznej, poświęcona osobie zmarłej, jej zaletom i zasługom, eksponująca ból  po stracie, zakończona pociechą i pouczeniem)

- tematyka Trenów: stanowi ją opłakiwanie zmarłego dziecka poety, dwuletniej Urszulki oraz opis kolejnych etapów przeżywania żałoby (Treny I-VIII) i doznania kryzysu wiary (Treny IX-XVIII), ostatecznie zażegnanego (Tren XIX)

- ważniejsze problemy cyklu: dramat ojca, filozofa o światopoglądzie renesansowym; idealizacja postaci (Urszulki)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: humanistycznego światopoglądu; postaw ludzkich wobec zmiennych kolei losu; żałoby i cierpienia; nawiązań do kultury antyku w literaturze; obrazu dziecka w literaturze

d)     Jan Kochanowski, Psałterz Dawidów – jako poetycka parafraza pieśni biblijnych oraz wyraz postawy humanizmu chrześcijańskiego

- psalm, cechy gatunkowe (podniosły liryczny utwór religijny, wywiedziony z Biblii)

- tematyka: wyróżnia się psalmy dziękczynne, błagalne, pokutne i w zależności od tego obrazują one relacje między człowiekiem a Bogiem, który nie jest surowym Sędzią, a Stwórcą pełnym miłosierdzia dla ludzi

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: wizerunku Boga w literaturze; relacji między człowiekiem a Bogiem; renesansowego humanizmu chrześcijańskiego.

e)      William Szekspir, Makbet

- dramat szekspirowski, cechy gatunku (odrzucenie zasady trzech jedności, rezygnacja z chóru, podział na akty i sceny, odrzucenie zasady decorum, wprowadzenie scen zbiorowych, fantastyki, nastroju grozy (rola przyrody), pogłębiona indywidualizacja bohaterów)

- tematyka: zbrodnia na szczytach władzy (w aspektach: psychologicznym, moralnym, politycznym), jej mechanizmy i konsekwencje.

Żądny władzy szkocki rycerz arystokrata, Makbet, któremu trzy wiedźmy przepowiedziały obiecującą przyszłość, zabija króla Dunkana i zasiada na jego tronie. Działa przy wsparciu żony, Lady Makbet. Wskutek obaw o zdemaskowanie i utratę korony królewskiej, popełnia kolejne zbrodnie, staje się tyranem. Synowie królewscy zmobilizują siły poza granicami kraju i ruszą na Makbeta, który osamotniony przez poddanych i żonę (samobójczynię), opętany żądzą władzy i ogłupiony przez wiedźmy, poniesie klęskę i śmierć.

- bohaterowie: Makbet, Lady Makbet, król Dunkan, Malkolm, Donalbein, Banko, Makduf

- ważniejsze problemy: studium zbrodni i zbrodniarza (analiza mechanizmów prowadzących do zbrodni człowieka niegdyś szlachetnego, prawego, nadmiernie ambitnego, zmieniającego się w tyrana, podejrzliwego okrutnika, siejącego terror, odpowiedzialnego za rozlew krwi tysięcy niewinnych ludzi, i analiza upadku zbrodniarza, który nie udźwignął ciężaru swoich zbrodni i strachu przed ich konsekwencjami); człowiek i jego natura (uniwersalny problem ścierania się dobra i zła w człowieku, wyborów dokonywanych pod wpływem ludzkich słabości i skutków tych decyzji); Lady Makbet jako kobieta fatalna (postać nie tylko wspólniczki zbrodni, ale jej głównej inicjatorki i siły napędowej, która nie przewidując rozmiaru zbrodni, poniesie klęskę pierwsza); theatrum mundi (czy życie jest spektaklem, a człowiek marionetką w rękach losu? Czy Makbetowi ktoś wyreżyserował życie, czy też on sam o nim decydował?)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: zbrodni i zbrodniarza; portretu władcy; portretu tyrana; winy i kary; żądzy władzy; świata jako teatru; fatum; cech dramatu szekspirowskiego.