Oświecenie – przypomnienie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- lata 80. XVII w. – koniec wieku XVIII (Europa); lata 40. XVIII w. – lata 20. XIX w. (Polska)

- oświecenie – światłem rozumu mroku ciemnoty, zacofania, zabobonu

2.       Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku baroku oraz:  1787 – uchwalenie Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki; 1789-1799 – rewolucja francuska; 1764-1795 – panowanie ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego; 1772 – I rozbiór Polski; 1788-1792 – obrady Sejmu Czteroletniego; 1793 – II rozbiór Polski; 1795 – III rozbiór Polski; 1815 – utworzenie Królestwa Polskiego

3.      Kluczowe pojęcia:

- racjonalizm – rozum jako najskuteczniejsze narzędzie poznawania rzeczywistości (zanegowanie religii jako podstawy wiedzy o świecie, odrzucenie autorytetu Kościoła w sprawach nauki)

- sensualizm – świat można skutecznie poznawać za pośrednictwem zmysłów

- empiryzm – poznawanie świata ułatwiają eksperymenty, doświadczenia

- utylitaryzm – użyteczność: w zaspokajaniu potrzeb własnych należy uwzględniać dobro społeczne, pożytek dla innych ludzi

- deizm – przekonanie, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego istnienie

- ateizm – odrzucanie istnienia Boga

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna (odwrót od teocentryzmu, epoka filozofów, rozumu, dynamicznych przeobrażeń społecznych, politycznych, nauki, literatury, sztuki)

- empiryzm (John Lock) – tabula rasa; doświadczanie jako podstawa poznania

- powrót do natury (Jean Jacques Rousseau) – negowanie wartości cywilizacji, postępu, nauki i propagowanie powrotu do natury; uzależnianie oceny człowieka od jego moralności, nie od rozumu

- liberalizm (Wolter) – moralność wyrasta z prawa naturalnego (wynikającego z natury i rozumu człowieka), niezależnie od wyznawanej religii; naprawa świata powinna stanowić cel życia każdego człowieka

5.      Sztuka epoki oświecenia (pod znakiem różnorodności)

- nurt klasycystyczny: powrót do estetyki antycznej – regularność, symetria, uporządkowanie, ład, harmonia; tematyka mitologiczna i historyczna, portrety, akty, widoki miast; naśladowanie wzorów antycznych w rzeźbie i architekturze; twórcy – Antonio Canova, Bernardo Belotto

- nurt rokoko: lekkość, dekoracyjność, asymetria, wyrafinowanie, egzotyzm; tematyka mitologiczna, dworska, pasterska; w rzeźbie i architekturze ozdobność, elegancja, dynamika

- sentymentalizm: lekkość, dekoracyjność, nastrojowość; motywy przyrodnicze, pasterskie, ludowe, pejzaże wiejskie

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- dydaktyzm – uczyć i wychowywać odbiorcę

- literatura jako narzędzie przekazu idei, pożądanych postaw i wzorów epoki (racjonalizm, tolerancja religijna, walka z ciemnotą i przywilejami kleru)

- piśmiennictwo jako sojusznik w dziele reformowania społeczeństwa i państwa (krytyka feudalizmu, propagowanie haseł rewolucji francuskiej: wolności i równości wszystkich ludzi)

- mecenat królewski jako początek państwowej opieki nad rozwojem kultury narodowej

- rozwój rynku czasopiśmienniczego: „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – jako pisma wspierające reformowanie państwa i edukację społeczeństwa w duchu idei oświeceniowych; jako płaszczyzna rozwoju publicystycznych gatunków literackich

- nurty literackie: klasycyzm – korzystanie z wzorców i form antycznych (przejrzystość, ład, harmonia), powrót do zasady trzech jedności w utworach dramatycznych, do zasady stosowności i mimetyzmu; tematyka: zacofanie i konserwatyzm, brak poszanowania dla wartości narodowych i hołdowanie cudzoziemskim modom, propagowanie oświeceniowych wzorców i nowoczesnych postaw obywatelskich, tematyka patriotyczna, obyczajowość, przywary ludzkie; sentymentalizm – skupienie na sferze uczuć, przeżywania i bliskim związku człowieka z naturą; człowiek wrażliwy, czuły, skłonny do refleksji jako bohater literacki; tematyka: miłosna, przyroda w ujęciu upiększonym, idealizowane bytowanie na wsi

- twórcy: Europa - Wolter (Kandyd), Jean Jacques Rousseau (Nowa Heloiza), Denis Diderot (Kubuś Fatalista i jego pan, Wielka encyklopedia francuska), Jonathan Swift (Podróże Guliwera); Polska – Ignacy Krasicki (bajki, satyry, Monachomachia), Julian Ursyn Niemcewicz (Powrót posła), Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach)

7.      Ważniejsze wzorce i antywzorce osobowe oświecenia

a) bohaterowie pozytywni

- bohater oświecony (racjonalista, postępowy, patriota, nowoczesny obywatel: Do króla, Ignacy Krasicki)

- bohater sentymentalny (wrażliwy, uczuciowy, melancholijny, miłośnik przyrody: Laura i Filon, Franciszek Zabłocki)

- oświecony sarmata (kultywujący tradycję, reformowalny patriota: Powrót posła, Jan Ursyn Niemcewicz)

b) bohaterowie negatywni

- żona modna (postać próżna, niewolniczo przywiązana do mody wg wzorców francuskich, zainteresowana wyłącznie zabawą i zbytkiem: Żona modna, Ignacy Krasicki)

- fircyk (postać bezrefleksyjna, próżniak, lekkoduch, modniś: Fircyk w zalotach, Franciszek Zabłocki)

8.      Popularne motywy literackie epoki

- ojczyzna, patriotyzm: troska o państwo, idee jego reformowania, wskazywanie wad narodowych i kierunków naprawy Rzeczypospolitej, wzorce osobowe patriotów (I. Krasicki, J.U. Niemcewicz, J. Wybicki)

- podróż i utopijne wizje państwa: nieprawdopodobne wyprawy, prowadzące do egzotycznych krain, utopijnych państw, zamieszkiwanych przez szczęśliwe społeczeństwa – jako wyraz tęsknoty za organizacją państw wg zasad równości, sprawiedliwości społecznej, idei oświeceniowych (J. Swift, I. Krasicki)

- miłość – sercowe, szczęśliwie sfinalizowane, perypetie kochanków, zwykle w okolicznościach i z udziałem natury (F. Zabłocki)

- arkadia – (patrz motywy epoki odrodzenia) (F. Zabłocki)

9.      Ważniejsze teksty literackie oświecenia: twórczość Ignacego Krasickiego

a)      Hymn do miłości ojczyzny

- hymn – cechy: podniosła pieśń wychwalająca bóstwo, niezwykłego bohatera, idee lub wartości; styl patetyczny, uroczysty

- tematyka, problematyka – przykład liryki patriotycznej, podkreślającej najwyższą wartość miłości do ojczyzny, dla której nie tylko warto poświęcić dobra materialne, ale też cierpieć i ofiarować życie

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu patriotyzmu w literaturze

b)     bajki

- bajka – cechy: krótki utwór wierszowany lub pisany prozą, o charakterze dydaktycznym. Pod postacią zwierzęcych (zwykle) bohaterów i relacji między nimi, skrywa się uniwersalna prawda o ludziach: ich charakterach, przywarach, stosunkach wzajemnych, życiu społecznym.

- tematyka – wynika z zagadnień moralnych, psychologicznych, np. tchórzostwo a odwaga  (Szczur i kot, Malarze), politycznych, np. wolność a niewola (Ptaszki w klatce), filozoficznych, np. bierne przemijanie a poszukiwania sensu życia, albo obraz świata i ludzi w nieupiększonym ujęciu (Wstęp do bajek), społecznych np. relacje między silnym, a słabym (Jagnię i wilcy), obyczajowych, np. hipokryzji (Dewotka). Podejmowana tematyka ma ujęcie satyryczne, prześmiewcze, ironiczne, dowcipne, co łagodzi ich pesymistyczną wymowę

- kompozycja – bajki epigramatyczne: maska zwierzęca, zwięzłość, lapidarność, kontrasty, zaskakująca puenta; bajki narracyjne: utwory dłuższe, o rozbudowanej fabule, elementach dramatycznych (dialogi), konstruowane zgodnie z ideą racjonalizmu i klasycznymi wzorcami literackimi (przejrzystość, precyzja, oszczędność środków wyrazu), bohaterami są ludzie, przedmioty

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: dydaktyzmu literatury; wad ludzkich; relacji międzyludzkich i mechanizmów życia społecznego

c)      satyry

- satyra – cechy: swobodnie skomponowany utwór wierszowany o gawędziarskim charakterze i wymowie dydaktycznej, wymierzony w ludzkie wady, postawy, określone środowiska społeczne

- tematyka – wynika z zagadnień obyczajowych, społecznych, np. ośmieszanie narodowych i ludzkich przywar, piętnowanie bezmyślnego podążania za modami cudzoziemskimi (Pijaństwo, Żona modna); politycznych doby polskiego oświecenia, np. krytyka konserwatyzmu politycznego (Do króla)

d)     Monachomachia – poemat heroikomiczny

- poemat heroikomiczny – cechy: parodiuje epos bohaterski, zderzając błahą treść ze wzniosłą formą – sytuacje mało ważne opisane są z użyciem wyszukanych, patetycznych środków stylistycznych, co daje efekt żartobliwej heroizacji i ośmieszenia bohaterów i wydarzeń, a także ośmieszenia podniosłego stylu narracji

- kompozycja – sześć pieśni złożonych z 8-wersowych strof 11-zgłoskowych; wydarzenia na 2 planach – ludzkim i boskim; porównania homeryckie o wydźwięku komicznym; obecność parodii, ironii, dowcipu słownego, humoru sytuacyjnego

- tematyka, problematyka – fikcyjna wojna mnichów z klasztorów dominikanów i karmelitów stała się pretekstem do skierowania ostrza satyry Krasickiego przeciwko próżniaczemu życiu, ciemnocie, łakomstwu i pijaństwu, obecnym w tzw. zakonach żebraczych, a jednocześnie przeciwko sarmackiemu zacofaniu i niechęci do nauki

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: parodii eposu bohaterskiego; satyry społecznej; krytyki kleru w literaturze