Barok - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- koniec XVI w. – lata 40.-50. XVIII (Europa, Polska)

- barocco (wł.): perła o nieregularnym kształcie; dziwność, nietypowość, nadmierna ozdobność

2.       Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku renesansu oraz: 1545 – 1618 - kontrreformacja, 1573 - królowie elekcyjni w Polsce, 1618 – 1648 - wojna trzydziestoletnia, 1655 -potop szwedzki)

3.      Kluczowe pojęcia:

- kontrreformacja – zwalczanie reformacji przez Kościół katolicki, poprzez system oświaty katolickiej (zakon jezuitów) i misję odzyskiwania/pozyskiwania wyznawców, ale też poprzez prześladowania innowierców/heretyków (tortury, wyroki śmierci, odbieranie majątków, cenzura – święta inkwizycja), rzezie na tle religijnym.

- teatralizacja życia – nadawanie cech rytuału, spektaklu, czynnościom nie tylko odświętnym (śluby, pogrzeby), ale też codziennym (makijaże, peruki, stroje, dekorowanie przestrzeni – pełne przepychu).

- metafizyka – zwrot ku duchowości jako wynik zagubienia, lęków, poczucia osamotnienia w niespokojnej epoce, objawiający się mistycyzmem, poszukiwaniem Boga, pogardą dla doczesności.

- sarmatyzm – bezpodstawna wiara w pochodzenie polskiej szlachty od starożytnego ludu wojowniczych Sarmatów. Zalety sarmackie uległy przemianie w wady: megalomanii narodowej, ksenofobii, konserwatyzmu, powierzchownej religijności, nietolerancji religijnej, nieuctwa, ciemnoty umysłowej, warcholstwa, pieniactwa, umiłowania przepychu, braku umiaru (obżarstwo, pijaństwo). Sarmatyzm - jedna z przyczyn chylenia się państwa ku upadkowi, ku zaborom.

4.      Filozofia (odwrót od antropocentryzmu, ku teocentryzmowi)

- spirytualizm, mistycyzm – św. Teresa: świat materialny jest złudny, prawdziwą jest wyłącznie rzeczywistość duchowa; postulaty życia zakonnego, pokuty, ascezy, kontemplacji, mistycznego doświadczania Boga

- kartezjanizm, racjonalizm -  Kartezjusz: Myślę, więc jestem; umysł jako najskuteczniejsze narzędzie poznawania rzeczywistości; wątpliwość jako punkt wyjścia zmiany, postępu; świat jest być może rzeczywistością śnioną przez człowieka

- sceptyzm – Pascal: człowiek jest istotą wątłą, ale jedyną myślącą wśród innych istot; wiara jest skuteczniejszą metodą odkrywania prawdy, niż rozum

5.      Sztuka baroku

- rezygnacja z (obowiązujących w antyku i renesansie) wyznaczników klasycznego kanonu piękna: umiar, prostota, harmonia, proporcjonalność, jasność, przejrzystość, mimetyzm

- fascynacja niezwykłością, wyrafinowaniem, efektownością, tajemniczością, nastrojem niepokoju, stąd stosowanie: zaburzonych proporcji, nieregularności, przesady, nadmiaru, dysharmonii, kontrastów, światłocienia, deformacji

- obszary tematyczne: przemijanie, niepewność istnienia, kruchość człowieka, marność doczesności, relacje między człowiekiem a Bogiem (metafizyka)

- cechy architektury: przepych architektoniczny, bogate, zróżnicowane, wieloelementowe zdobnictwo, monumentalizm; dynamiczny rozwój budownictwa sakralnego i świeckiego, wzbogacanych o ogrody, fontanny, place; twórcy: Giovanni Bernini, Francesco Borromini

- cechy malarstwa: operowanie światłocieniem, kontrastem, dynamizm i asymetria kompozycji, iluzja; motywy: religijne, mitologiczne, alegorie i symbole wyrażające marność doczesności, przemijanie; rozwój malarstwa portretowego (portret trumienny), pejzażowego, martwej natury, scen rodzajowych; artyści: Caravaggio, Rembrandt, Peter Paul Rubens

- cechy rzeźby: ekspresja, dynamizm postaci, monumentalizm, drapowanie fałd szat; artyści: Lorenzo Bernini

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- wielość kierunków artystycznych i tematyki

- refleksyjność: zainteresowanie ludzkim życiem – jego kruchością i nietrwałością z jednej strony, potrzebą uciech ze strony drugiej

- konceptualizm: poszukiwanie zaskakujących, oryginalnych rozwiązań, pomysłów (konceptów), na których wspiera się utwór

- kontrastowanie: zestawianie przeciwieństw, operowanie kontrastami

- wyrafinowanie językowe: bogactwo środków stylistycznych i obrazowania

- nurty literackie epoki: manieryzm (doskonałość formalna utworu, harmonia jego elementów), marinizm (doskonałość formalna utworu, popis kunsztu pisarskiego, wirtuozerii poetyckiej, miłość dworska),  konceptyzm (oryginalność, niezwykłość pomysłu poetyckiego, zaskakująca odbiorcę, szokująca go), poezja metafizyczna (wyraz myśli filozoficznej, rozważań metafizycznych, duchowych, religijnych)

- twórcy: Molier (Europa); Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki (Polska)

7.      Ważniejsze wzorce osobowe baroku

- sarmata wyidealizowany: patriota, miłośnik tradycji, gościnny, dumny, honorowy, bogobojny, tolerancyjny (W. Potocki, Nierządem Polska stoi …)

- sarmata „nie upiększany”: wysoka samoocena, chełpliwość, skłonność do awanturnictwa, brak umiaru w korzystaniu z uciech życia, fanatyzm religijny i ksenofobia, ograniczone horyzonty myślowe, niechęć do doskonalenia się (J. CH. Pasek, Pamiętniki)

- dworzanin: wykształcony, elokwentny, posiadający nienaganne maniery, obeznany z etykietą dworską, szarmancki wobec kobiet, flirciarz i zalotnik dworski (D. Naborowski, Na oczy królewny angielskiej, J. A. Morsztyn, Do trupa)

- żołnierz-patriota: gotowy do poświęceń obrońca ojczyzny, świadomy i światły obywatel, szanujący tradycję i wiarę, wzorowy gospodarz (J. CH. Pasek, Pamiętniki)

8.      Popularne motywy literackie epoki

- vanitas: vanitas vanitatum et omnia vanitas - marność nad marnościami i wszystko marność (krótkotrwałość życia, ulotność, przemijanie, marność doczesności; przechodzenie zmysłowego piękna w rozkład, zgniliznę, unicestwienie; dystans do wszystkiego, co doczesne, z jednoczesną potrzebą radosnego przeżycia tego, co krótkotrwałe; skupienie na drodze do zbawienia poprzez ucieczkę od pokus, szatana): Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

- Bóg (potrzeba powrotu do pokornej religijności i poszukiwania wewnętrznego spokoju w modlitwie, kontemplacji religijnej; powrót do wizerunku Boga, jako surowego, zdystansowanego, budzącego lęk; tragizm człowieka nie znajdującego odpowiedzi na najważniejsze pytania, wznoszone do Boga): Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonety I, IV, V

- miłość dworska (poezja kunsztowna, wirtuozerska, chwaląca życie dworskie, flirty, zaloty, urodę i zalety dam dworu – magnackiego, książęcego, królewskiego; biegłość w sztuce słowa, popisy erudycji, konceptu): Jan Andrzej Morsztyn, O swej pannie, Daniel Naborowski, Na oczy królewny angielskiej

- życie szlacheckie, ziemiańskie, żołnierskie (wyidealizowane realia życia szlachty, jej obyczajów, mentalności, przygód wojennych): Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki

9.      Ważniejsze teksty literackie baroku

a)      Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonety – jako doskonałe dokonania poezji metafizycznej polskiego baroku

- sonet, cechy gatunkowe – kunsztowny utwór liryczny, 14-wersowy, 4 strofy (2 4-wersowe, opisowe, 2 3-wersowe, refleksyjne), o ścisłym układzie rymów; u Sępa 3 strofy 4-wersowe i 1 dwuwersowa z funkcja puenty

- tematyka (światopogląd baroku): zmienność, krótkość życia, ziemskie błądzenie człowieka, pełne niepokoju refleksje nad ziemskimi ułudami i pokusami, walka między grzesznym ciałem, a wieczną duszą człowieka, rozważania nad drogą zbliżającą człowieka do Boga

- środki artystyczne (zróżnicowane, sugestywne, bogate, konceptualne): przerzutnie, inwersje, antytezy, paradoksy, pytania retoryczne, oksymorony

- ważniejsze problemy: człowiek pełen niepokoju i rozterek, zagubiony w świecie, poszukujący Boga, świadomy swych słabości i skłonności do ulegania ułudzie życia i grzechowi, z którymi zmagania przywracają mu godność

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: porównania światopoglądu człowieka renesansu i baroku; natury człowieka; relacji człowiek – Bóg

b)     Jan Andrzej Morsztyn, Kanikuła, Lutnia – jako szczytowe osiągnięcia polskiej poezji dworskiej

- epigramaty (aforyzmy), erotyki, sonety

- tematyka: uroda kobieca, zalety niewieście, tęsknota za ukochaną, smutek odrzucenia, zabiegi o miłość, nieszczęśliwa miłość, flirty, zaloty dworskie

- środki artystyczne (zróżnicowane, sugestywne, bogate, konceptualne): przerzutnie, inwersje, kontrasty, paradoksy, pytania retoryczne, oksymorony, hiperbole, symbolika miłosna

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu miłości w literaturze; konwencji liryki epoki baroku

c)      Molier, Świętoszek – jako krzywe zwierciadło ludzkich przywar i negatywnych zjawisk społecznych

- komedia obyczajowa, komedia charakterów, komedia intrygi, cechy gatunkowe – gatunek dramatyczny, ośmieszający określone środowisko społeczne – stosunki, zachowania, uznawane wartości, bohaterów - reprezentujących uniwersalne typy psychologiczne, na tle misternej intrygi prowadzącej do określonych celów

- tematyka: w domu francuskiego mieszczanina, Orgona, pojawia się (sprowadzony przez niego) Tartuffe (Świętoszek), który stopniowo, manipulując gospodarzem fałszywą pobożnością, przejmuje panowanie w domu, wkrótce przygotowując się do ślubu z córką Orgona, zrozpaczoną tym Marianną. Rodzina Orgona, która poznała się na Świętoszku, zaczyna być przez niego traktowana wrogo. Świętoszek triumfuje i dopiero intryga żony Orgona, Elmiry, która decyduje się przyjąć przykre jej zaloty Świętoszka, ukazuje Orgonowi (obserwującego scenę zalotów z ukrycia) hipokryzję i bezwzględność Tartuffe’a, który oprócz podłości wobec Elmiry i dzieci Orgona, był także bliski przejęcia ich majątku, do czego jednak szczęśliwie nie dochodzi

- problematyka: demaskowanie i piętnowanie odpychających wad ludzkich – obłudy, zakłamania, ale też dewocji, naiwności, na której żerują oszuści; ośmieszanie ówczesnej obyczajowości i patriarchalnych stosunków rodzinnych (pozycja dzieci, kobiet)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: ponadczasowości wad ludzkich; mieszczańskiego systemu wartości; relacji miedzy rodzicami i dziećmi; satyry jako narzędzia krytyki i naprawy świata.