Średniowiecze – powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki

- V – XV w. (Europa); X – XV w. (Polska)

- średniowiecze, wieki średnie (nazwa pierwotnie negatywna, oznaczająca okres mroku i zastoju cywilizacyjnego)

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne: 476 upadek Cesarstwa zachodniorzymskiego, 966 chrzest Polski, 1453, zdobycie Konstantynopola przez Turków, 1450 wynalazek druku, 1492 odkrycie Ameryki

3.      Kluczowe pojęcia:

- teocentryzm – Bóg w centrum zainteresowania człowieka, marność doczesności, wartość dążenia do zbawienia

- dualizm – dwoistość, przeciwstawności, antynomie: sfery sacrum i profanum, wartości pozytywne i negatywne

- uniwersalizm – jeden język (łacina), jedna religia (chrześcijaństwo), ujednolicone obyczaje, wspólne wzorce osobowe, ujednolicony system społeczno-polityczny, ujednolicone szkolnictwo

- feudalizm – hierarchizacja, podział na stany: mniej lub bardziej uprzywilejowane i zamożne

4.      Filozofia średniowieczna

- augustynizm – św. Augustyn (dualizm świata i człowieka, który składa się ze śmiertelnego ciała i wiecznej duszy, prymat Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem, woli nad rozumem, miłość do Boga jako podstawa szczęścia człowieka, asceza jako warunek dostąpienia iluminacji i zbawienia, zło to brak dobra)

- tomizm – św. Tomasz z Akwinu – (do poznania prawd wiecznych wiodą wiara i rozum,  istnienie Boga da się udowodnić logicznie, choć człowiek nigdy nie zdobędzie pełnej wiedzy o Nim, Bóg stworzył drabinę bytów, a na niej człowieka między aniołami i zwierzętami, materia jest kształtowana przez duszę, która ja wypełnia)

- franciszkanizm – św. Franciszek z Asyżu – (postulat wiary radosnej, ubóstwa, miłosierdzia, pokory, umiłowania świata i wszelkiego stworzenia, wiara w dobro człowieka)

5.      Sztuka – ad maiorem Dei gloriam (ku większej chwale Boga)

- styl romański (XI-XIII w.): architektura – masywne kamienne budowle o geometrycznych kształtach, pełne prostoty, o grubych murach, małych oknach z półkolistymi łukami; malarstwo – brak perspektywy, zakłócone proporcje postaci, ograniczona paleta barw

- styl gotycki (XII – XV w.): architektura - wysokie, strzeliste, lekkie budowle, o cienkich ścianach, dużych oknach zdobionych witrażami, ostre łuki, bogato zdobione portale; malarstwo – początki perspektywy, smukłość postaci, wzbogacona paleta barw

6.      Literatura i jej cechy

- dominacja treści religijnych, dydaktyzm, pareneza, anonimowość, uniwersalizm, alegoryzm

7.      Wzorce osobowe średniowiecza i ich wyznaczniki

- asceta (dobrowolne ubóstwo, głęboka wiara, wsparta wyrzeczeniami wszelkich pokus i umartwianiem się, zbawienie jako cel główny, pokora wobec krzywd i upokorzeń, liczne cuda za życia i po śmierci): święty Aleksy (Legenda o świętym Aleksym)

- rycerz (biegły w kunszcie rycerskim, mężny, gorliwy chrześcijanin, oddany Bogu, wierze, swemu władcy i krajowi, mężny, honorowy, oddany wybrance swego serca: Roland, Tristan (Pieśń o Rolandzie, Dzieje Tristana i Izoldy)

- władca (mądry, sprawiedliwy, wzorowo zarządzający państwem, kochany i poważany przez poddanych, waleczny, pobożny, skuteczny obrońca narodu i wiary): Bolesław Chrobry, Karol Wielki (Kronika polska Galla Anonima, Pieśń o Rolandzie)

- dama serca (szlachetnie urodzona, piękna, obiekt męskich westchnień): Izolda (Dzieje Tristana i Izoldy)

8.       Motywy literackie epoki

- dance macabre (memento mori, równość wobec śmierci): Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią)

- ars moriendi (sztuka umierania): Legenda o świętym Aleksym, Pieśń o Rolandzie

- stabat Mater Dolorosa (stała Matka Boleściwa): Lament świętokrzyski

- deesis (modlitwa błagalna, prośba o wstawiennictwo): Bogurodzica

9.      Ważniejsze teksty literackie epoki

a)      *Bogurodzica, XIII w.

- pojęcia: zabytek języka polskiego, pieśń maryjna, deesis, archaizmy (leksykalne, fonetyczne, fleksyjne, składniowe, semantyczne), arcydzieło literackie

- tematyka: prośba kierowana przez wiernych do Maryi o wstawiennictwo u Jej Syna i do Chrystusa, o pobożne życie na ziemi i zbawienie po śmierci

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu maryjnego w tekstach kultury, obrazu matki, relacji miedzy Bogiem, a człowiekiem

b)      Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła), XV w.

- pojęcia: plankt, lament, stabat Mater Dolorosa, pieśń maryjna

- tematyka: pełen bólu monolog Maryi cierpiącej pod krzyżem, na którym umiera Jej Syn. Obraz Maryi nie jako istoty świętej, lecz jako matki zrozpaczonej widokiem męki i konania jedynego dziecka

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu maryjnego w tekstach kultury, obrazu matki cierpiącej, problemu cierpienia w ogóle

c) Pieśń o Rolandzie, XI w.

- pojęcia: epos rycerski (chansons de geste), trubadur, etos rycerza, utwór parenetyczny, patos

- tematyka: VIII w., kampania Karola Wielkiego, króla Franków, przeciw Arabom panującym w Hiszpanii, w tym jedna z ostatnich bitew, w której bohatersko ginie siostrzeniec Karola, hrabia Roland.

- bohaterowie: Roland, Karol Wielki, Oliwier, Ganelon, Marsyl

- ważniejsze problemy: Roland jako wzór rycerza, Karol Wielki jako wzór władcy, wzorce pięknego życia i ars moriendi

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: etosu rycerza, postaci władcy, motywów: śmierci w tekstach kultury, wzorów osobowych, honoru, znaczenia wiary w Boga w życiu człowieka.