Słowa i ich znaczenie

Język jest systemem złożonym ze słownika i reguł budowania wypowiedzi na jego bazie, a w komunikacji społecznej jest konkretnym aktem mowy: wypowiedzią mającą znaczenie wynikające z intencji nadawcy.

W akcie mowy każde słowo ma jedno znaczenie, co nie zawsze przekłada się na znaczenie słownikowe wyrazów, stąd zjawisko wieloznaczności i bliskoznaczności wyrazów. Przykładem pierwszej mogą być wyrazy o identycznej formie językowej, ale różnym znaczeniu. Mamy wówczas do czynienia z homonimią:

Zamek: 1. dawna budowla; 2. zamknięcie (drzwi, szafy, szuflady); 3. suwak (błyskawiczny, w odzieży); 4. urządzenie łączące lub zabezpieczające w ustalonym położeniu elementy maszyny; 5. mechanizm broni palnej do zamykania na czas wystrzału i otwierania po nim tylnej części lufy

O znaczeniu homonimu decyduje jego użycie, kontekst, w którym on występuje. 
Inny aspekt znaczenia słów obejmuje synonimia (bliskoznaczność), która zestawia wyrazy (lub związki wyrazowe) o podobnym znaczeniu, ale różnym kształcie językowym:

Mądry: 1. rezolutny; 2. rozsądny; 3. sprytny; 4. cwany; 5. genialny; 6. kumaty

Użycie synonimu uzależnia się od sytuacji komunikacyjnej, a także w celu nadania słowu określonego zabarwienia emocjonalnego i wyrażenia poprzez nie określonej oceny rzeczywistości (negatywnej, neutralnej, pozytywnej).

Z emocjonalnym aspektem użycia języka, jak również doborem słów w zależności od sytuacji komunikacyjnej, mają związek pojęcia eufemizmu i wulgaryzmu. Eufemizmy to wyrazy czyniące wypowiedź delikatniejszą, taktowną (np. przy poruszaniu jakiejś wrażliwej tematyki, albo w staraniach o to, by nie urazić rozmówcy), z kolei wulgaryzmy są słowami naruszającymi normy obyczajowe, mogącymi świadczyć o agresywnych podtekstach wypowiedzi. Stwierdza się, że używanie wulgaryzmów razi zdecydowaną większość społeczeństwa (52 % zawsze; 42 % w niektórych sytuacjach)

Z zagadnieniem znaczenia słów wiąże się pojęcie antonimii, czyli przeciwstawności znaczenia słów:

pięknie – brzydko; żonaty – kawaler; panna – mężatka; kościsty – pulchny; owłosiony - łysy

Historią znaczenia (nierzadko zmieniającego się) poszczególnych wyrazów zajmuje się dziedzina językoznawstwa, zwana etymologią. Ustala ona przybliżony czas wprowadzenia danego słowa do użytku, jego ewentualne pokrewieństwo z wyrazami odrębnych języków narodowych, co dotyczy również wyrazów, które wyszły z użytku oraz nowych, wcześniej nieznanych.

Język polski i jego odmiany

Język polski różny jest od np. czeskiego, angielskiego, chińskiego, ponieważ stanowi odrębny język narodowy. Jako taki nie jest systemem jednolitym, gdyż wyodrębnia się w nim wiele odmian, współtworzących polszczyznę. Różnice między odmianami nie stanowią większej przeszkody w porozumiewaniu się, gdyż łączą je wspólne słownictwo i system gramatyczny. Przyczyny istnienia odmian języka mają źródło w historii, a także we współczesnej tendencji różnych środowisk do tworzenia własnych odmian języka. Obecnie każdy z użytkowników języka polskiego posługuje się zwykle kilkoma jego odmianami.

W języku ogólnym (stosowanym szczególnie w instytucjach, urzędach, środkach masowego przekazu), którym posługują się wszyscy Polacy, wyróżnia się dwa warianty: oficjalny (staranny, precyzyjny, zgodny z normami poprawnościowymi, zawierający urozmaiconą składnię, przemyślane słownictwo, używany we wszelkich sytuacjach oficjalnych oraz sformalizowanych, zarówno w wersji pisanej, jak mówionej) i nieoficjalny (mniej staranny i poprawny, o swobodnej składni, zdaniach pojedynczych, pełen skrótów, potocyzmów, wyrazów modnych i ekspresywizmów, używany w codziennej nieoficjalnej komunikacji, częściej w wersji mówionej, uzupełnianej środkami przekazu pozawerbalnego). Język ogólny jest najbardziej uniwersalnym narzędziem porozumiewania się, służy bowiem zaspokajaniu najróżnorodniejszych potrzeb komunikacyjnych. Jest językiem państwowym, językiem piśmiennictwa, często językiem warstw wykształconych.

Do odmian terytorialnych zaliczamy gwary, czyli sposób mówienia ludności zamieszkałej na wsi oraz dialekty, czyli grupy gwar o tych samych cechach (w Polsce 4: małopolski, mazowiecki, śląski, wielkopolski). Jedną z cech różnicujących poszczególne dialekty jest występowanie lub brak mazurzenia (wymowa sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz). Gwar jest znacznie więcej niż dialektów, a różnią je zwykle dwa elementy: wymowa i słownictwo.

Różnice terytorialne obserwuje się również w odniesieniu do ośrodków miejskich. Gdy  dotyczą one sposobu mówienia wszystkich grup mieszkańców danego ośrodka, mówimy o regionalizmach (np. kartofle/ziemniaki/pyry; iść na dwór/iść na pole; giry/halopy/nogi), natomiast gdy mamy do czynienia z różnicami językowymi, dotyczącymi mowy niewykształconych grup mieszkańców miast, mówimy o gwarach miejskich (np. gięś, zamiast: gęś; lypa, zamiast lipa).

W języku polskim wyróżnia się też jego odmiany środowiskowe i zawodowe. Pierwszą z nich tworzą grupy społeczne, np. młodzież, studenci, więźniowie (gwary środowiskowe, żargony, slangi). Od języka ogólnego różnią gwary środowiskowe głównie leksyka (słownictwo) i frazeologia (związki wyrazowe), często nacechowane emocjonalnie. Drugą z odmian tworzą grupy zawodowe (np. lekarze, prawnicy, informatycy). Charakterystyczne dla niej są profesjonalizmy (leksyka specjalistyczna), ale też słowa i związki wyrazowe używane potocznie w pracy (np. rzeźbiarze - chirurdzy, budziki – typ lekarstwa, depesza z Damaszku – EKG; w codziennym języku medyków).

Język – podstawowy środek komunikacji

Znaki i ich rodzaje:

Podstawą porozumiewania się ludzi są wszechobecne znaki – przedmioty, czynności, zjawiska, mające określone znaczenie. Semiotyka (nauka o znakach) wyróżnia:

a) znaki naturalne, symptomy  (np. błyskawica zwiastująca nadchodzącą burzę)

b) ikony, których forma podpowiada ich znaczenie (np. symbol kobiety - znak na drzwiach damskiej toalety. Kształt przedstawiony na obrazku przypomina sylwetkę kobiety w sukience)

c) znaki umowne, konwencjonalne, którym znaczenie nadano na mocy umowy, konwencji przyjętej przez użytkowników danego systemu znaków (gesty, symbole obrazowe, dźwięki, sygnały świetlne, np. kciuk uniesiony pionowo do góry; czerwony krzyż na białym tle; dźwięk syren o godz. 17, w miastach polskich, 1. sierpnia; zielone światło ulicznej sygnalizacji świetlnej)

Język jako system znaków:

Język jest systemem znaków konwencjonalnych. Każdy jego element ma stronę znaczącą (dźwięk lub kształt graficzny) i znaczoną (treść odnoszoną do tego, co symbolizuje znak). Użycie tego systemu wymaga kompetencji językowych, tj. znajomości wyrazów (słownika) i zasad łączenia ich w większe całości – wyrażenia, zdania, teksty (gramatyka) – każdy język ma swoją specyfikę, przekładającą się na językowy obraz świata jego użytkowników.

Akt komunikacji i jego elementy:

Komunikat językowy, sformułowany jest przez nadawcę przy użyciu kodu (języka) i skierowany do odbiorcy, który musi wykazać znajomość tego kodu. By komunikat został przekazany, musi zaistnieć kontakt między nadawcą i odbiorcą (np. bezpośredni lub pośredni). W akcie komunikacji istotne znaczenie ma kontekst, czyli rzeczywistość zewnętrzna i warunki, w jakich się ona odbywa (w jej aspektach: fizycznym, historycznym, psychologicznym, kulturowym).

Do każdego z elementów aktu komunikacji przypisuje się określone funkcje, na co wskazuje schemat:

Funkcja ekspresywna (nadawca) – umożliwia wyrażanie towarzyszących komunikatowi emocji mówiącego, jego nastroju i postawy

Funkcja impresywna (odbiorca) – powoduje wywołanie u odbiorcy określonej reakcji, uczuć, spowodowanie zmiany myślenia albo postępowania

Funkcja poetycka (komunikat) – uwypukla staranność i piękno wypowiedzi, wzbogaca ją środkami stylistycznymi

Funkcja fatyczna (kontakt) – umożliwia nawiązanie i podtrzymywanie konwersacji

Funkcja metajęzykowa (kod) – wskazuje koncentrację mówiącego na języku i sposobie jego wykorzystania

Funkcja poznawcza (kontekst) – umożliwia nadawcy przekaz jego wiedzy związanej z podstawowymi elementami komunikatu

Poza wymienionymi funkcjami można wskazać dodatkowo:

Funkcję perswazyjną (pokrewną impresywnej), stosowaną w propagandzie politycznej lub reklamie, sprawczą (pokrewną informacyjnej), zapowiadającą jakiś zamiar z jego jednoczesną realizacją, magiczną (pokrewną poetyckiej), która przypisuje słowom moc zmieniania rzeczywistości, i z którą wiąże się pojęcie tabu językowego (zakazującego wymawiać niektóre słowa, imiona, nazwy).

Dwudziestolecie międzywojenne - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- kontynuacja modernizmu w Europie do lat 60. XX w.; 1918-1939 (Polska)

- dwudziestolecie międzywojenne, międzywojnie – okres w dziejach kultury rozwijający się między I a II wojną światową

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku Młodej Polski oraz: 1918 – istotne zmiany polityczne w Europie – upadek Austro-Wegier, Rosji carskiej, powstanie nowych państw – komunistycznego ZSRR, Austrii, Polski, Węgier, Litwy, Łotwy, Estonii;  1922 – narodziny faszyzmu we Włoszech, 1919-1921 – wojna polsko-sowiecka, 1929-1933 – wielki kryzys ekonomiczny na świecie, 1933 – dojście do władzy Hitlera w Niemczech i początek nazizmu, 1939 – wybuch II wojny światowej)

3.      Kluczowe pojęcia:

- rewolucja obyczajowa – odważne zmiany obyczajowe na fali powojennego optymizmu i niechęci do tradycji oraz jej ograniczeń; potrzeba korzystania z rozwijającej się infrastruktury rozrywek miejskich (kawiarnie, kina, kluby, rewie, kabarety, teatry); idea zdrowego trybu życia; postęp emancypacyjny – wzrost poziomu wykształcenia kobiet i ich aktywności zawodowej

- kultura masowa – wynik wzrostu poziomu dobrobytu społeczeństwa, upowszechniania dostępu do oświaty, umasowienia produkcji dóbr kultury – książek, czasopism, filmów, spektakli, itp.

- totalitaryzm, ideologie totalitarne – ( komunizm, faszyzm, nazizm) – interes państwa sprawą nadrzędną wobec interesu jednostki; jedna partia, jedna ideologia, jeden charyzmatyczny przywódca; terror polityczny, inwigilacja i ograniczanie wolności obywateli; rozbudzanie nienawiści do wrogów zewnętrznych i wewnętrznych, w nazizmie dodatkowo rasizm

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna

- katastrofizm – (Oswald Spengler) w rozwoju społeczeństw można wskazać etapy: narodzin, rozwoju, schyłku, kresu; w trakcie pierwszych dwóch funkcjonuje kultura (naturalność, religijność, uduchowienie, poszanowanie dla wartości i poszukiwanie idei), następnie nastaje cywilizacja (sztuczność, bezbożność, materializm, agresja prowadząca do wojen i zagłady);  cywilizacja zachodnioeuropejska znajduje się w fazie schyłkowej, czeka ją upadek, zagłada

- psychoanaliza – (Zygmunt Freud) psychika człowieka składa się z trzech sfer: id (skrywające nieuświadomione potrzeby, pragnienia, instynkty, biologizm człowieka), ego (odpowiedzialne za świadomą realizację działań) i superego (kontrolujące ego w myśl uwewnętrznionych norm etycznych, społecznych, wzorców kulturowych). Id (którego tajemnice zdradzają marzenie senne, czynności omyłkowe, twórczość artystyczna) pozostaje w wiecznym konflikcie z superego, co przysparza człowiekowi cierpienia

- behawioryzm – (John Watson) świadomość człowieka i stany jego umysłu pozbawione są naukowego znaczenia, w przeciwieństwie do zachowań ludzkich (reakcji na bodźce), stanowiących podstawę do obiektywnych badań psychologicznych

5.      Sztuka epoki dwudziestolecia (pod znakiem różnorodności)

- ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm, kubizm, abstrakcjonizm, 

funkcjonalizm

Modernizm, Młoda Polska – przypomnienie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

lata 80. XIX w. – 60. XX w. (Europa); lata 90. XIX w. – 1918 r. (Polska)

modernizm – nowoczesność; neoromantyzm – pokrewieństwo z niektórymi ideami romantycznymi; fin de siecle (fr.) – koniec wieku XIX; dekadentyzm – nastroje schyłkowe wynikające z końca wieku XIX; Młoda Polska (Młode Niemcy, Młoda Francja, itp.) – narodziny nowych idei, przeciwstawianie się kulturze tradycyjnej

2.  Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz ciąg dalszy rewolucji przemysłowej – m.in. samochód, samolot, odkrycia naukowe, rozwój medycyny, oświaty oraz: 1905-1907 – rewolucja w Rosji; 1914 – wybuch I wojny światowej; 1917 – wielka rewolucja październikowa w Rosji; 1918 – koniec I wojny światowej i odzyskanie niepodległości przez Polskę, po 123 latach niewoli)

3.  Kluczowe pojęcia:

- dekadentyzm: postawa wynikająca z niepokoju niesionego przez przełom XIX/XX wieku, charakteryzująca się pesymizmem, znużeniem, obojętnością, biernością, apatią i przeświadczeniem o zbliżającym się kresie cywilizacji zachodnioeuropejskiej

- sztuka dla sztuki: niezgoda na obarczanie sztuki obowiązkami społecznymi i funkcją użytkową, postulat tworzenia sztuki dla niej samej, a nie z myślą o odbiorcy, postrzeganie artysty jako indywidualisty wyrastającego ponad szary tłum i uprzywilejowanego prawem do nieprzestrzegania ogólnie obowiązujących zasad moralnych, obyczajowych, skłóconego z filistrem (mieszczaninem o ograniczonych potrzebach duchowych i horyzontach intelektualnych), skupionego w kręgach cyganerii artystycznej (bohemy)

- chłopomania: wywiedzione z tradycji romantycznej przekonanie o surowym pięknie życia i pracy na wsi, blisko natury, o szczególnej wartości kultury ludowej, zawierającej w sobie najcenniejsze cechy narodowe, nietknięty zepsuciem cywilizacyjnym system wartości, obyczaje i wierzenia

4.  Filozofia i myśl społeczno-polityczna (pesymistyczna, akcentująca chaos świata, kwestionująca wiarę w potęgę rozumu i nauki)

- bergsonizm (Henri Bergson) – nie intelekt jest skutecznym narzędziem poznawania rzeczywistości, ale intuicja; najważniejszą siłą w świecie jest tzw. pęd życiowy, który nieustannie przekształca naturę

- schopenhaueryzm (Artur Schopenhauer) – główną siłą kształtującą rzeczywistość i zapewniającą trwałość świata jest bezrozumna, ślepa wola, która nigdy nie może być zaspokojona, co jest źródłem cierpienia człowieka, potęgowanego przez świadomość nieuchronności śmierci i zła świata. Istnieją trzy sposoby uwolnienia się od cierpienia: współczucie i litość wobec innych cierpiących; wyzbycie się wszelkich marzeń, potrzeb, oczekiwań; kontemplacja piękna, np. dzieł sztuki

- nietzscheanizm (Fryderyk Nietzsche) – najwyższą wartość stanowi życie, któremu niepotrzebna jest tradycyjna moralność, ale wszystko to, co mu sprzyja. Moralność tradycyjną, niewolników (ludzi słabych, pokornych, kierujących się etyką chrześcijańską), blokującą postęp i rozwój ludzkości, należy zastąpić moralnością panów (ludzi zdecydowanych, indywidualistów, energicznych), która będzie stanowić punkt wyjścia do ukształtowania nadczłowieka – dumnego, o nadzwyczajnej sile, charakterze, mądrości, wysokiej kulturze.

5. Sztuka epoki Młodej Polski (pod znakiem uwolnionej różnorodności, niechęci do realizmu, obiektywizmu i obrazowania codzienności)

- impresjonizm: malowanie w plenerze, w celu eksponowania roli oświetlenia (pogoda, pora roku, dnia); dążenie do utrwalania ulotnych wrażeń, obrazu świata w danej chwili; przenikanie się barw, intensywność kolorów, gra światła, nieostre kontury obiektów. Twórcy: Claude Monet (Impresja, wschód słońca), Edgar Degas, Edouard Manet, Auguste Renoir (Europa); Władysław Podkowiński (Polska)

- secesja (art nouveau): dążenie do oderwania się od sztuki oficjalnej i stworzenie stylu wspólnego dla wszystkich dziedzin sztuki; stosowanie asymetrii, miękkiej falistej linii, jasnych barw, zestawianie dużych barwnych płaszczyzn; zamiłowanie do ornamentyki wywiedzionej ze świata natury (liście, kwiaty, płomienie, fale, ważki, pawie); poszukiwanie inspiracji w kulturze Orientu; charakterystyczny motyw – smukła kobieta o ciemnych, wijących się włosach. Twórcy: Gustav Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudi (Europa), Stanisław Wyspiański (Polska)

- symbolizm: niechęć do realistycznego obrazowania świata fizycznego, postrzeganego zmysłami na rzecz ukazywania wewnętrznego, duchowego świata człowieka, jego emocji, przeżyć, refleksji, niepokojów; stosowanie symbolu, wyrażającego to, co niewyrażalne i umożliwiającego niejednoznaczną interpretację dzieła; tworzenie nastroju baśniowego, fantastycznego; inspiracje motywami mitologicznymi, biblijnymi. Twórcy: Edvard Munch, Gustav Moreau (Europa), Jacek Malczewski, Władysław Podkowiński (Polska)

6.  Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- cechy - dominacja liryki; nastroje dekadenckie; bierność literatury wobec świata i oczekiwań społeczeństwa - realizacja postulatu „sztuka dla sztuki” i twórcy-indywidualisty; obecność w literaturze elementów nurtów charakterystycznych dla sztuki: impresjonizmu, ekspresjonizmu, symbolizmu, katastrofizmu, naturalizmu (patrz niżej); zainteresowanie problematyką: psychologiczno-obyczajową, społeczną, narodową, miłosną

- impresjonizm w literaturze – utrwalanie ulotnych wrażeń, nastrojowość, synestezja (zdolność doświadczania określonym zmysłem bodźców odbieranych zwykle innym zmysłem, np. pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną, dźwięczne, barwne i wonne), w prozie prezentacja subiektywnych wrażeń bohatera obcującego z naturą

- ekspresjonizm w literaturze – akcentowanie emocji, namiętności, przeżyć osoby mówiącej, z użyciem mocnych, przesadzonych środków wyrazu, od patetyzmu, poprzez groteskę, do wulgarności

- symbolizm w literaturze - skupienie na prezentacji wewnętrznego świata człowieka, z użyciem języka symbolicznego: metaforycznego, aluzyjnego, wieloznacznego

- katastrofizm w literaturze – sygnalizowanie nieuchronnego kresu, upadku cywilizacji, świata i wizji jego katastrofy. Obrazowaniu zagłady służy język zarówno jednoznaczny, jak też symboliczny, tajemniczy

- naturalizm w literaturze – ukazywanie rzeczywistości z pełnym obiektywizmem i skrajnym realizmem oraz fotograficzną wiernością, podejmowanie tematów trudnych (bieda, demoralizacja, wyzysk, itp.), akcentowanie biologizmu człowieka, stosowanie brutalnego obrazowania i języka potocznego, bez osłonek

-  teatr - rozwój teatru naturalistycznego (naturalizm – patrz naturalizm w literaturze) i symbolicznego (patrz symbolizm w literaturze), będącego syntezą sztuk

- twórcy – Charles Baudelaire, Artur Rimbaud, Joseph Conrad (Europa); Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Władysław Stanisław Reymont, Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański (Polska)

7.  Ważniejsze typy bohaterów Młodej Polski

- dekadent – zniechęcony, apatyczny, bierny, przekonany o kresie cywilizacji, szukający ucieczki w „sztucznych rajach” (Koniec wieku XIX, K. Przerwa-Tetmajer); artysta – osamotniony, wyrastający ponad przeciętność, indywidualista, skandalista, gardzi filistrem (Confiteor, Stanisław Przybyszewski); filister (mieszczuch o zawężonych horyzontach intelektualnych, skupiony na pomnażaniu dochodów, pozbawiony potrzeb duchowych, hipokryta, kołtun (Moralność pani Dulskiej, Gabriela Zapolska); społecznik – inteligent, zwykle nauczyciel, lekarz, czynnie przeciwstawiający się problemom społecznym – biedzie, zacofaniu, niesprawiedliwości, porzuca szczęście osobiste dla pracy na rzecz ubogich, upośledzonych społecznie (Ludzie bezdomni, Stefan Żeromski); chłop – przywiązany do ziemi, bogobojny, kultywujący tradycję ojców, przestrzegający norm moralnych swojej społeczności (Chłopi, W. S. Reymont; Wesele, S. Wyspiański)

8.  Popularne motywy literackie epoki

- artysta – dekadent, jednostka nieprzeciętnie zdolna, ignorująca nakazy przestrzegania norm moralnych, obyczajowych, wyobcowana, nierozumiana przez otoczenie i gardząca nim, wrażliwa, szukająca spełnienia w twórczości, alkoholu, używkach, rozwiązłości erotycznej (Evviva l’arte, K. Przerwa-Tetmajer, Confiteor, S. Przybyszewski)

- śmierć – wynikająca z popularności nastrojów dekadenckich, katastroficznych – smutku, przygnębienia, nieuchronności przemijania, spraw ostatecznych (Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, J. Kasprowicz)

- wieś – przestrzeń wolna od zepsucia cywilizacyjnego, gwarantująca człowiekowi kojący wpływ bliskiej natury, zamieszkiwana przez społeczność hołdującą tradycji, stojącą na straży dawnych obyczajów i prostej moralności. Jednocześnie przestrzeń wymagająca wysiłku, ciężkiej pracy i pełna problemów społecznych – biedy, konfliktów chłopów z ziemiaństwem, zacofania (Wesele, S. Wyspiański, Chłopi W. S. Reymont)

- problematyka narodowa – powrót do marzeń o niepodległości i poszukiwanie przyczyn niepowodzeń narodu polskiego w walce o wolność, analizowanie społecznej i ekonomicznej sytuacji poszczególnych grup społecznych, stanu integracji ówczesnego społeczeństwa – jako czynników wykluczających skuteczną realizację celów wolnościowych (Wesele, S. Wyspiański, Chłopi W. S. Reymont, Ludzie bezdomni, S. Żeromski)

- miłość – często w jej aspekcie zmysłowym, fizycznym, z uwagi na nastroje dekadenckie,  pogardę dla obyczajowych ograniczeń i nurt naturalizmu w literaturze (Lubię, kiedy kobieta… K. Przerwa-Tetmajer, Chłopi, W. S. Reymont), rzadziej o charakterze romantycznym (Ludzie bezdomni, S. Żeromski)

- szatan – popularny z uwagi na postawy dekadenckie, uosabiany poprzez postać pogrążoną w przygnębieniu i bezsilności, której udziela się smutek świata i poczucie jego kresu (Deszcz jesienny, Leopold Staff)

- natura – często krajobraz tatrzański, fascynujący poetów młodopolskich swym surowym pięknem, majestatem, niedostępnością, światem górskiej flory i fauny, mistycyzmem (Krzak dzikiej róży… J. Kasprowicz, Melodia mgieł nocnych, K. Przerwa-Tetmajer), ale też jako element przestrzeni stałego bytowania człowieka, wyznaczający mu rytm życia i pracy (Chłopi, W. S. Reymont)

- miasto – przestrzeń chaotyczna, bezduszna, negatywnie oddziałująca na mieszkańców, skupiająca w sobie biedę, rozmaite nieszczęścia. Siedlisko zła, rozpusty, bezprawia, w którym sąsiadują ze sobą przemoc i bezbronność, nędza obok bogactwa (Ludzie bezdomni, S. Żeromski; Ziemia obiecana, W. S. Reymont, Moralność Pani Dulskiej, G. Zapolska)

9.  Ważniejsze teksty literackie Młodej Polski

a) Kazimierz Przerwa-Tetmajer, wiersze: Koniec wieku XIX (poczucie pustki i bezcelowości życia, w którym zawodzą dotychczasowe sposoby uśmierzenia bólu istnienia i brakuje akceptacji dla jakiejkolwiek postawy życiowej), Evviva l’arte (idea sztuki jako jedynego uzasadnienia sensu życia, idea artysty jako wyrastającego ponad tłum, natchnionego przez Boga, zbuntowanego przeciw światu materialistów, ograniczonych filistrów),  Lubię, kiedy kobieta… (nowy, bezpruderyjny sposób obrazowania miłości -zmysłowej, cielesnej, będącej wynikiem wyłącznie pożądania), Melodia mgieł nocnych (piękno pejzażu górskiego w porze nocnej, ukazanego z zastosowaniem techniki impresjonistycznej – nastrojowość, ulotność wrażeń, synestezja)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: dekadentyzmu, pesymizmu w literaturze; koncepcji sztuki i artysty; impresjonizmu w poezji

b) Jan Kasprowicz, wiersze: cykl sonetów Z chałupy (problematyka społeczna – znana poecie z autopsji nędza, ciężka praca i surowe życie chłopów, realia wiejskiego życia – w pełnej kunsztu poetyckiego prostocie przekazu i technice naturalistycznej), Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (impresjonistyczny obraz krajobrazu tatrzańskiego, stanowiącego tło dla umiejscowienia w nim symbolicznych róży i limby), Dies irae (wynikająca z nastrojów dekadenckich, katastroficznych i osobistego dramatu poety apokaliptyczna wizja Dnia Gniewu Bożego i Sądu Ostatecznego, pełna pesymizmu w ocenie człowieka, jako wiecznego grzesznika i Boga, jako surowego Sędziego sprowadzającego zagładę na cały grzeszny świat)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obraz wsi i życia chłopów w literaturze; pesymizmu, katastrofizmu w literaturze; impresjonizmu, naturalizmu, katastrofizmu w literaturze

c) Leopold Staff, wiersze: Kowal (poetycki wyraz Nietzscheańskiej koncepcji siły człowieka, jego determinacji w osiąganiu życiowych celów, odwagi, męstwa, pogardy dla słabości, bierności – charakterystycznych dla dekadentyzmu), Deszcz jesienny (klasyka dekadentyzmu – smutek, melancholia, zwątpienie, wokół symbolicznych motywów grobów, śmierci, żałoby, nieszczęścia, rozstania, szatana - wywołanych monotonnie padającym jesiennym deszczem)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: nietzscheanizmu; symbolizmu w poezji młodopolskiej

d) Stanisław Wyspiański, Wesele – jako zbiorowy, symboliczny portret społeczeństwa polskiego przełomu wieków, w perspektywie historycznej i metaforycznej oraz rozprawa z narodową  mitologią

- dramat symboliczny, synkretyczny, cechy – niejednorodność gatunkowa (łączenie konwencji komediowej z dramatyczną); ukazywanie rzeczywistości z użyciem języka symbolicznego, wieloznacznego; przenikanie się rzeczywistości realnej (akt I) i nadprzyrodzonej, fantastycznych wizji, zacieranie się granicy między jawą i snem (akt II, III); synteza sztuk

- tematyka – satyryczny obraz inteligencji krakowskiej i bronowickich chłopów; krytyczna analiza stanu ducha polskiego społeczeństwa – jego bierności, ulegania narodowej mitologii, błędnej oceny sytuacji społeczno-politycznej Polski; brak gotowości Polaków do wywalczenia niepodległości

- czas i miejsce akcji: listopadowa noc 1900 r.; wiejska chata w Bronowicach, podkrakowskiej wsi

- treść:tutaj

- ważniejsi bohaterowie: osoby - Panna Młoda (Jadwiga Mikołajczykówna – chłopka, żona Lucjana Rydla), Pan Młody (Lucjan Rydel, poeta, inteligent chłopoman), Gospodarz (Włodzimierz Tetmajer, artysta malarz, właściciel bronowickiej chaty, ożeniony z Anną Mikołajczykówną), Gospodyni (Anna Mikołajczykówna, chłopka, żona Włodzimierza Tetmajera), Isia (córka Gospodarzy), Ojciec (chłop z Bronowic, ojciec sióstr Mikołajczykówien), Marysia (najmłodsza z sióstr Mikołajczykówien), Jasiek i Kuba (Jan i Jakub Mikołajczykowie, drużbowie, bracia Mikołajczykówien), Dziad (chłop pamiętający rabację galicyjską), Poeta (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, poeta, brat Włodzimierza), Dziennikarz (Rudolf Starzewski, redaktor „Czasu”), Radczyni (Antonina Domańska, pisarka, ciotka L. Rydla), Czepiec (chłop z Bronowic, wuj Mikołajczykówien), Klimina (chłopka z Bronowic, wdowa po wójcie), Żyd (Hirsz Singer, karczmarz bronowicki), Rachela (Pepa Singer, córka Hirsza), osoby dramatu – Chochoł (słomiane okrycie krzaku róży – Isia), Widmo (duch narzeczonego – Marysia), Stańczyk (błazen Jagiellonów – Dziennikarz), Hetman (F. K. Branicki – Pan Młody), Rycerz (Zawisz Czarny – Poeta), Upiór (Jakub Szela – Dziadowi), Wernyhora (ukraiński lirnik, prorok – Gospodarzowi)

- ważniejsze problemy – portret społeczeństwa polskiego przełomu wieków: biernego, nieudolnego, niedojrzałego, uwikłanego w narodową mitologię, zdezintegrowanego (rozłam między inteligencją, niezdolną do rzeczywistych działań i mądrej oceny sytuacji społeczno-politycznej a chłopami, aspirującymi do poważnego ich traktowania i stania się równoprawną częścią społeczeństwa), nieprzygotowanego do sięgania po niepodległość, popełniającego liczne błędy z przeszłości, liczącego na cud; język symboli: obnażanie świata wewnętrznego jednostek i zbiorowej mentalności społeczeństwa poprzez odpowiednio dobrane symbole, które ukazują niepokoje, pragnienia, kompleksy poszczególnych bohaterów dramatu, a także zaszłości, wzajemne obawy i nieporozumienia  – między poszczególnymi środowiskami społecznymi, umożliwiają także poznawanie rzeczywistości metafizycznej. Symboliczne w Weselu są nie tylko postaci (Rycerz, Stańczyk, Hetman, itd.), ale też znaczące przedmioty i rekwizyty (chata bronowicka, złoty róg, kosa racławicka, itp.)  i sceny (scena zasłuchania, chocholi taniec, itp.), więcej na temat symboli w Weselu tutaj; teatr ogromny: będący syntezą sztuk, z troską o artyzm każdego elementu – literatury, muzyki, tańca, scenografii, kostiumów.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obrazu Polski i Polaków; ludu i wsi; idei walki narodowowyzwoleńczej; wykorzystania gwary ludowej w literaturze; mitologii narodowej i rewizji mitów narodowych.

e) Władysław Stanisław Reymont, Chłopi – jako dzieło uniwersalne, ujmujące sprawy i problemy ogólnoludzkie, istniejące zawsze i wszędzie

- epopeja, powieść nie jest klasyczną epopeją, ale ma szereg jej cech – panoramiczny obraz życia wiejskiej gromady, z ogromnym bogactwem elementów świata przedstawionego, na tle wydarzeń przełomowych, czyli przemian historyczno-społecznych, jakim podlegała wieś; obecność zabiegów mitologizujących (tradycję, pracę, naturę)

- kompozycja, styl – kompozycja podporządkowana rytmowi przyrody (4 tomy – 4 pory roku), kalendarzowi prac gospodarskich oraz kalendarzom liturgicznemu i obyczajowemu, niosących wydarzenia stanowiące tło dla przygotowywanego ożenku Boryny z Jagną i jego konfliktu z dziećmi; narracja trzecioosobowa (trzech opowiadających – realistyczny obserwator, wiejski gaduła, stylizator młodopolski); w zakresie obrazowania wykorzystane zostały techniki: realistyczne i naturalistyczne (odtwarzanie szczegółów codziennego bytowania i pracy chłopów, zachowań motywowanych instynktem), impresjonistyczne (opisy natury i jej zjawisk), symboliczne (postaci, obrazy, sytuacje, kryjące w sobie dodatkowe znaczenia)

- czas i miejsce akcji: koniec wieku XIX, niepełny rok kalendarzowy (od września do lipca); wieś Lipce, miasteczko Tymowo

- treść (t. 1) – Maciej Boryna (58 lat), jeden z bogatszych, wpływowych i szanowanych gospodarzy w Lipcach, owdowiał wiosną. Stwierdza, że jego gospodarstwo podupada bez gospodyni, toteż zwraca uwagę na piękną, bogatą i młodą (19 lat) pannę na wydaniu – Jagnę Paszesiównę. Matka Jagny chce ją wydać za mąż, ale wyłącznie bogato, toteż zainteresowanie Macieja jej córką, odpowiada jej. Postawi w związku z tym Borynie warunek zapisu 6 morgów ziemi na rzecz Jagny, jako zabezpieczenie przed zachłannością dzieci Macieja, po jego śmierci. Mieszkańcy Lipiec znają Jagnę z jej upodobań do mężczyzn, toteż perspektywa ożenku Boryny bardzo wszystkich ekscytuje. Tym dziwniejsze jest to, że o zamiarach Macieja, niemal do ostatnich chwil, nie wiedzą jego dzieci: Antek ożeniony z Hanką Bylicówną, mieszkający wraz z rodziną w domu ojca, pracujący w jego gospodarstwie, Magda, żona miejscowego kowala oraz Grzela, odbywający służbę wojskową i młodziutka Józia. Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, że Jagna i syn Boryny są kochankami. Antek marzy o tym, by przejąć obowiązki gospodarza, jednak Maciej nie myśli przekazać mu gospodarstwa – jest jeszcze silny, a ponadto wie, że byłby zależny od Antka i prawdopodobnie podzieliłby los innych Lipczan, którzy po przepisaniu ziemi na dzieci musieli iść na tzw. „wycug”. Dlatego między ojcem a jego dorosłymi dziećmi, z powodu zazdrości o zapisaną Jagnie ziemię (w przypadku Antka również zazdrości o kobietę), dojdzie do karczemnej awantury, po której Boryna nakaże synowi, by wraz z rodziną opuścił ojcowskie gospodarstwo. Zamieszkają oni u ojca żony, w skrajnej biedzie. Tymczasem z zachowaniem obowiązującego, szczegółowo opisanego obyczaju zaręczyn, ślubu i przyjęcia weselnego, Boryna pojmie Jagnę za żonę, co zakończy fabułę 1 t. powieści, zatytułowanego Jesień. Tłem tych wydarzeń będą opisy codziennego i odświętnego bytowania mieszkańców Lipiec, które składa się z sezonowych prac na roli (wykopki, zbiórka kapusty), prac gospodarskich i kultywowanych obyczajów (darcie pierza, szatkowanie i kiszenie kapusty, zaręczyny), uczestnictwa w nabożeństwach i obchodzonych świętach (msze niedzielne, zaduszki, śluby, itp.)

- ważniejsi bohaterowie – Maciej Boryna (ważna persona Lipiec, pracowity, przywiązany do ziemi, stanowiącej dla niego najważniejszą wartość, dumny, gwałtowny, zawzięty, twardy, nieustępliwy, pewny siebie), Antek Boryna (ojciec dwójki dzieci, dumny, zawzięty, hardy, pracowity, przedmiotem jego marzeń jest własny kawałek roli), Hanka (żona Antka, pracowita, wierna, rodzina jest dla niej najważniejszą wartością, cicha, niepozorna, podporządkowana mężowi, do czasu – nabiera większej pewności siebie, stanowczości, sprawdza się podczas pobytu Antka w więzieniu), Józia (najmłodsze dziecko Boryny, nastoletnia, pracowita, radosna), kowal Michał (mąż Magdy, starszej córki Boryny, zamożny, sprytny, intrygant), Jagna Paszesiówna (urodziwa, kochliwa, zmysłowa dziewczyna, uosabia biologiczną siłę życiową, pracowita, wrażliwa, bezrefleksyjna), Dominikowa (matka Jagny, zachłanna, apodyktyczna wobec swych synów, zaradna), Kuba i Witek (parobkowie Boryny, stary i młody, pracowici, biedni, poniewierani, umiejscowieni na najniższych szczeblach społecznej drabiny), Jagustynka, Agata (miejscowe żebraczki, na „wycugu”, wykorzystane przez rodzinę, imające się dorywczych prac, pierwsza zgryźliwa i złorzecząca, druga z pokorą znosząca swój los), Roch (dziad wędrowny, przybywający z daleka, uważany za mędrca, udzielający Lipczanom nauk moralnych poprzez opowiadane przez siebie historie „ze świata”), ksiądz dobrodziej (lipecki duchowny, łagodzi konflikty, wytyka chłopom ich wady i grzechy), Żyd Jankiel (karczmarz, chciwy, rozpijający chłopów, jego karczma jest centrum życia towarzyskiego Lipczan)

- ważniejsze problemy – obraz życia wiejskiej gromady z jej społecznym rozwarstwieniem, konfliktami (walka o byt, o ziemię, konflikty międzypokoleniowe, wewnątrzrodzinne), problemami, systemem wartości; obraz kultury ludowej – materialnej (ubiór, wygląd i wystrój domostw, potrawy) i niematerialnej (zabawy, rozrywki, twórczość, obyczaje); związek człowieka z naturą, podporządkowanego jej i żyjącego zgodnie z jej odwiecznym rytmem, z zamkniętym kolistym cyklem kolejnych pór roku, nadającym kierunek planowaniu, pracy, świętowaniu; uniwersalna opowieść o człowieku w ogóle, o wartości pracy i sile tradycji w jego życiu, o jego namiętnościach, cierpieniu i szczęściu

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: obrazu wsi; bohaterów chłopskich w literaturze; portretu kobiety; motywu rodziny; motywu biedy; związku człowieka z naturą.

f) Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni – jako młodopolska powieść o społeczeństwie polskim końca XIX wieku i o wyższości idei nad szczęściem osobistym

- powieść młodopolska, cechy kompozycji – osłabiona pozycja głównego trzecioosobowego narratora, włączanie narracji pierwszoosobowej, zindywidualizowanej; albumowy charakter kolejnych rozdziałów, luźnych, nie zawsze połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi i ścisłą chronologią; stosowanie technik typowych dla literatury i sztuki modernizmu – realizmu i naturalizmu, impresjonizmu, symbolizmu; indywidualizacja języka postaci; zakończenie otwarte

- tematyka – historia młodego lekarza, dr. Tomasza Judyma, na tle szerokiego obrazu społeczeństwa polskiego końca XIX w.

- czas i miejsce akcji – lata 90. XIX w.; Paryż, Warszawa, Cisy, Sosnowiec oraz Kielce i Szwajcaria

- tytuł – znaczenie dosłowne (mieszkańcy przytułków, biedacy francuscy, warszawscy), metaforyczne (emigranci zarobkowi - Wiktor, zesłańcy - Wacław, ludzie świadomie rezygnujący ze szczęścia osobistego, z założenia rodziny, posiadania domu – dr Tomasz Judym, na rzecz poświęcenia dla innych ludzi), egzystencjalne (poczucie obcości wobec świata i ludzi – Korzecki)

- treść – Tomasz Judym, syn warszawskiego szewca alkoholika, wywodzący się ze społecznych nizin, dzięki zdobytemu z wielkim trudem, okupionemu cierpieniem, biedą i upokorzeniami wykształceniu, awansuje społecznie: zdobywa zawód lekarza. Po studiach w Warszawie i praktyce lekarskiej w Paryżu powraca do rodzinnego miasta. Podejmuje pracę w jednym ze szpitali i otrzymuje zachętę do zintegrowania się ze środowiskiem warszawskich lekarzy. W międzyczasie przygląda się Warszawie i jej mieszkańcom. Szczególnie interesuje go rejon miasta, z którego sam się wywodzi. Obraz jest głęboko pesymistyczny – nędza, fatalne warunki bytowania, zawodowy wyzysk i nieludzko ciężka praca, brak systemu opieki medycznej, społecznej wobec najbiedniejszych, skłaniają Judyma do wygłoszenia (w domu jednego ze znanych medyków) referatu na temat higieny najuboższych warstw społeczeństwa i roli lekarza, jako osoby odpowiedzialnej za ów stan i jego polepszenie. Nie zostaje on przyjęty ze zrozumieniem i staje się jasne, że środowisko zawodowe odwróci się od Tomasza. Gdy otwarta przez niego prywatna praktyka lekarska nie będzie funkcjonować zgodnie z wyobrażeniami młodego lekarza, zdecyduje się on przyjąć propozycję pracy w Cisach, w ośrodku sanatoryjnym. Tam spotka ponownie, poznaną w Paryżu, Joasię Podborską i jej uczennice – panny Wandę i Natalię Orszeńskie. Nabierając pewności, że Natalia, w której durzy się krótko, jest zakochana w innym mężczyźnie, Judym ulokuje swoje uczucia w Joasi, z wzajemnością. Poza szczęściem miłości, zazna tam również satysfakcji zawodowej, w związku z możliwością uruchomienia szpitalika dla najuboższych i wieloma okazjami do niesienia pomocy medycznej nędzarzom z okolicznych wsi. Niestety, stanowcza postawa Judyma i jego oczekiwanie zmian organizacyjnych w funkcjonowaniu najbliższego otoczenia sanatorium, spowodują bardzo poważny konflikt między nim a zarządcami Cisów, zakończony natychmiastowym wypowiedzeniem mu pracy. W wyniku przypadkowego spotkania dawnego znajomego, inżyniera Korzeckiego, w drodze powrotnej do Warszawy, Judym trafi ostatecznie do Zagłębia Dąbrowskiego, do Sosnowca, jako lekarz zakładowy w miejscowej kopalni. Gdy pozna lepiej swą pracę, pacjentów, warunki ich życia i zarobkowania, zrozumie, że nie jest mu pisane założyć rodzinę, cieszyć się szczęściem ogniska domowego, ponieważ zatrułaby je świadomość, w jakiej nędzy, upodleniu żyją inni, wobec których poczuwa się do obowiązku pomocy. Informując o swej decyzji Joasię, kobietę szlachetną, dobrą, doświadczoną przez los, marzącą o życiu u boku Tomasza, unieszczęśliwia ją i siebie, ale nie jest w stanie dokonać innego wyboru, świadomie skazuje się na bezdomność.

- ważniejsi bohaterowie: Tomasz Judym (wyobcowany, zawieszony między środowiskiem inteligencji, do której przynależy z racji zawodu, a swoim środowiskiem społecznym z przeszłości, ma wobec niego do spłacenia „dług przeklęty”, jest idealistą, wrażliwym na krzywdę innych, buntuje się przeciw złu, jest samotnikiem, rezygnuje ze szczęścia osobistego, by nie mieć jakichkolwiek przeszkód w realizacji misji, którą chce realizować); Joanna Podborska (wcześnie osierocona, samotna, marzy o domu, rodzinie, pracowita, wrażliwa na biedę i krzywdę, pisze wzruszający pamiętnik, który ujawnia jej dobroć, szlachetność, duchowe piękno); Wiktor Judym (brat Tomasza, robotnik, utrzymujący się z ciężkiej pracy, bytujący w biedzie wraz z żoną i dwójką dzieci, dzięki wsparciu Tomasza wyjeżdża za lepszym życiem do Szwajcarii, dokąd sprowadza rodzinę i skąd planuje wyjazd do Ameryki); inżynier Korzecki (dekadent, pesymista, cierpiący ból istnienia, idealista bezradny wobec zła świata, wybiera samobójczą śmierć)

- ważniejsze problemy – idealizm głównego bohatera (potrzeba spłacenia długu, za jaki uważa daną mu szansę na awans społeczny, wobec tych, którzy pozostawieni są samym sobie, chęć dochowania wierności ideałom, zwłaszcza wobec niechęci i obojętności środowiska lekarskiego, traktowanie zawodu jako misji, którą utrudniłoby założenie własnej rodziny, świadomy wybór bezdomności); samotność (większość ważnych postaci to ludzie samotni – Judym, Wiktor, Joasia, Korzecki - osamotnieni, samotnicy); obraz społeczeństwa (krytyczny, głównie z powodu kontrastów społecznych oraz obojętności bogatych i uprzywilejowanych wobec najbiedniejszych, cierpiących)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: cech powieści młodopolskiej; problematyki moralnej w literaturze; obrazu miasta w tekstach kultury; wyboru między szczęściem osobistym a obowiązkiem wobec zbiorowości.

Pozytywizm - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- lata 50. – 80. XIX w. (Europa – realizm, naturalizm); 1864 – lata 90. XIX w. (Polska – pozytywizm)

- Kurs filozofii pozytywnej (August Comte) – postulującej wiedzę pozytywną (pewną, dowiedzioną) i pozytywne (skuteczne) rozwiązania problemów społecznych, jako motory postępu i rozwoju cywilizacyjnego

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku romantyzmu oraz skutki rewolucji przemysłowej: rozwój komunikacji, migracje, rozrost ośrodków miejskich, wynalazki techniczne, odkrycia medyczne)

3.      Kluczowe pojęcia:

- spór młodych i starych: prasowa polemika zwolenników nowych pozytywistycznych idei (patrz kolejne pojęcia kluczowe), jednocześnie przeciwników walki zbrojnej o wolność ojczyzny (młodzi) z obrońcami przebrzmiałych, zdezaktualizowanych idei romantycznych (starzy)

- praca organiczna, praca u podstaw: wszelkie działania na rzecz integracji wszystkich warstw społecznego organizmu i równomiernego rozwoju gospodarczego ziem polskich (wspieranie zakładania polskich przedsiębiorstw, stowarzyszeń, instytucji kulturalnych i naukowych, działalność filantropijna, podnoszenie poziomu życia i oświaty wśród najuboższych warstw społecznych)

- uwłaszczenie chłopów (1864): uwolnienie chłopstwa z zależności feudalnych i przekazanie im na własność użytkowanej przez nich ziemi (zwykle ubogiego areału)

- „wysadzenie z siodła” warstwy szlacheckiej, powstanie inteligencji: wynik represji popowstaniowych (zesłań, konfiskat majątków) i przemian społecznych (uwłaszczenie chłopów, utrata taniej siły roboczej); konieczność podejmowania pracy w mieście przez ziemian (zwykle w zawodach tzw. inteligenckich)

- emancypacja: ruch na rzecz równouprawnienia kobiet (postulaty, równego z męskim, prawa do wykształcenia, zarobkowania zawodowego, niezależności finansowej)

- asymilacja Żydów: dążenia do wyeliminowania konfliktów i wrogości (ekonomicznych, religijnych, obyczajowych) miedzy Polakami a mniejszościami narodowymi (głównie liczebna mniejszość żydowska) poprzez działania przyspieszające przejmowanie przez nie polskiego języka i polskiej kultury

- germanizacja, rusyfikacja: procesy wynarodowiania Polaków przez zaborców (pruskiego i rosyjskiego) wywołujące przeciwdziałania takie, jak: pielęgnowanie języka ojczystego, akcentowanie jedności narodowej, postaw patriotycznych (w duchu idei pozytywistycznych)

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna (skoncentrowana wokół człowieka i jego miejsca w społeczeństwie)

- scjentyzm (August Comte): pogląd, że najskuteczniejszych narzędzi poznawania świata dostarcza nauka (gł. nauki matematyczno-przyrodnicze). Oparta na rozumie, doświadczeniu i logicznym wiązaniu faktów dostarcza wiedzy obiektywnej, sprawdzonej (pozytywnej), dzięki której należy rozwiązywać wszelkie problemy społeczne, ekonomiczne, polityczne

- ewolucjonizm (Karol Darwin): przekonanie w myśl teorii Darwina, że tak jak świat przyrodniczy, również społeczeństwo ludzkie podlega procesom doskonalenia, ewoluuje od form gorszych,  do lepszych

- utylitaryzm (John Stuart Mill): pogląd, że najwyższą miarą wartości człowieka jest jego użyteczność dla ogółu, ona również stanowi źródło szczęścia dla użytecznej jednostki

- organicyzm (Herbert Spencer): przekonanie, że społeczeństwo ludzkie przypomina organizmy przyrodnicze, pod względem budowy i funkcjonowania. Organizm społeczny nie domaga i słabnie, gdy któryś z jego układów nie funkcjonuje prawidłowo

5.      Sztuka epoki pozytywizmu (pod znakiem realizmu i czerpania z wzorów epok minionych)

- malarstwo: realizm/naturalizm (odrzucanie zasad akademizmu i estetyki klasycznej, idealizującej rzeczywistość, zainteresowanie realną rzeczywistością, tematyką codziennego życia i pracy – często ludzi z niskich warstw społecznych, podejmowanie tematów trudnych, jak nędza, choroby, kalectwo, często z fotograficzną dokładnością (naturalizm); twórcy – Gustave Courbet, Jean Francois Millet, Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Józef Chełmoński); akademizm (prezentowanie rzeczywistości sztucznie upiększanej, idealizowanej, unikanie brzydoty, dysproporcji, nieładu, naśladowanie, kopiowanie stylu dawnych mistrzów malarstwa, tematyka czerpana z mitologii, Biblii, motywów dawnej kultury; twórcy – Alexandre Cabanel, Henryk Siemiradzki); malarstwo historyczne (szczególnie rozwinięte w Polsce, akademickie, inspirowane ważnymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, motywowane potrzebą podtrzymywania pamięci narodowej i patriotyzmu; twórcy – Jan Matejko, Artur Grottger)

- architektura: eklektyzm (łączenie w obiektach elementów charakterystycznych dla stylów minionych epok (np. stylu renesansowego z barokowym i klasycystycznym) i dla różnych kręgów kulturowych (np. europejskiego z bizantyjskim), swobodne łączenie wykluczających się dotychczas technik i materiałów budowlanych

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- dominacja realizmu i naturalizmu w przedstawianiu rzeczywistości (powieść jak zwierciadło przechadzające się po gościńcu) – typowej, wynikającej z obserwacji pisarza, zawierającej realia obyczajowe, społeczne, historyczne, na których tle funkcjonuje człowiek (realizm). Prawda o rzeczywistości oddana z fotograficzną dokładnością i obejmująca tematykę trudną, budzącą przerażenie i odrazę (wyzysk, nędza, przemoc, bród, przejawy demoralizacji) to naturalizm

- tendencyjność, dydaktyzm, utylitaryzm: cecha literatury w początkowej fazie epoki – wykorzystywanie jej jako narzędzia nachalnego przekazu idei pozytywistycznych, bez troski o artystyczny kształt dzieła

- realizm krytyczny, wielki realizm: występujący w dziełach dojrzałego pozytywizmu rzetelny opis świata, maksymalnie zbliżony do rzeczywistości, oddający o niej obiektywną prawdę

- dominacja prozy: twórczość poetycka stanowi margines literatury, dynamicznie rozwija się nowelistyka i obszerna proza powieściowa

- nowy typ bohatera: pochodzi ze środowisk rzadko dotąd reprezentowanych w literaturze: chłopi, robotnicy, urzędnicy, kupcy, plebs, mniejszości narodowe (Żydzi)

- język ezopowy: rodzaj literackiego szyfru, niezbędnego w obliczu surowej cenzury

- twórcy: (Europa) Honore Balzac (Ojciec Goriot),  Gustave Flaubert (Pani Bovary), Charles Dickens (David Copperfield),  Fiodor Dostojewski (Zbrodnia i kara); (Polska) Bolesław Prus (Lalka, Placówka, Faraon, Emancypantki), Eliza Orzeszkowa (Nad Niemnem, Marta, Gloria victis), Henryk Sienkiewicz (Trylogia, Krzyżacy, Quo vadis), Maria Konopnicka (Mendel Gdański), Adam Asnyk (Do młodych)

7.      Ważniejsze typy bohaterów literackich epoki pozytywizmu

- przedsiębiorca (kupiec, fabrykant): pracowity, pomnażający swój majątek z myślą o dobru innych ludzi (swoich pracowników, osób w trudnej sytuacji bytowej) i rozwoju gospodarczym kraju – Stanisław Wokulski, Lalka B. Prusa

- inteligent, społecznik: oddany pracy u podstaw, bezinteresowny, skłonny do wielkich poświęceń – Witold Korczyński,  Nad Niemnem E. Orzeszkowej

- uczony, wynalazca: wierzy w rozwiązanie dotkliwych problemów ludzkich drogą postępu i rozwoju nauki – Julian Ochocki, Lalka B. Prusa

- kobieta niezależna: pracuje zawodowo, jest finansowo niezależna, stawia czoła społecznym konwenansom – Helena Stawska, Lalka B. Prusa; Justyna Orzelska, Nad Niemnem E. Orzeszkowej

- idealista: marzyciel, stawia sobie wzniosłe cele, kierują nim szlachetne pobudki - Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Lalka B. Prusa

- patriota: dobro ojczyzny jest dla niego wartością kluczową, gotów do najwyższych dla niej poświęceń – Andrzej Kmicic, Michał Wołodyjowski, Potop, H. Sienkiewicza

- prosty człowiek z ludu: dobroduszny, zapracowany, uczciwy – Węgiełek, Lalka B. Prusa, Bohatyrowiczowie, Nad Niemnem E. Orzeszkowej

- Żyd: przywiązany do polskości, wierny swej religii, ale przeciwny izolowaniu się Żydów – Michał Szuman, Lalka B. Prusa, Mendel Gdański z noweli M. Konopnickiej

8.      Popularne motywy literackie epoki

- praca: jedna z ważniejszych wartości pozytywnych – nie tylko jako źródło dochodu i czynnik rozwoju gospodarczego, ale też miara użyteczności człowieka i jego postawy moralnej (Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki, Lalka, Bohatyrowicze, Nad Niemnem)

- problem asymilacji Żydów: bohater antagonizmów polsko-żydowskich, wzgardzany, traktowany wrogo, ale też niejednokrotnie niechętny asymilowaniu się z Polakami (Szlangbaumowie, Lalka)

- społeczeństwo: panoramiczne - szerokie i pogłębione (struktura, przemiany i problemy społeczne) - ujęcia życia społecznego w miastach (Lalka), bądź na prowincji (Nad Niemnem) w 2. poł. XIX w.

- emancypacja kobiet: proces równouprawnienia - jego trudne początki i nieuchronność (Lalka, Nad Niemnem)

- miasto: przestrzeń jako ważne tło wydarzeń i nowy bohater literacki (Lalka, Zbrodnia i kara)

- nauka i wiedza: ważny element światopoglądu pozytywistycznego, zwykle jako motor postępu i katalizator pożądanych przemian społecznych (Lalka, Nad Niemnem)

- miłość ojczyzny: jako realizacja haseł ideologii pozytywistycznej (praca, użyteczność, dążenie do jednoczenia się społeczeństwa) lub jako walka narodowowyzwoleńcza, z użyciem kostiumu historycznego albo języka ezopowego (Lalka, Nad Niemnem, Potop, Gloria victis)

9.      Ważniejsze teksty literackie pozytywizmu

a)      Bolesław Prus, Lalka – opowieść o trzech pokoleniach polskich idealistów, z procesem o lalkę w tle

- powieść dojrzałego realizmu, cechy gatunkowe: utwór epicki, ukazujący rzetelny i obiektywny obraz  rzeczywistości. Jest w nim przestrzegane prawdopodobieństwo wydarzeń i postaci, biografie bohaterów są typowe dla środowisk, z których się wywodzą, a jednocześnie ich portret psychologiczny jest zindywidualizowany i pogłębiony.  Narracja zwykle trzecioosobowa lub wielogłosowa. Wszechwiedzący narrator trzecioosobowy zachowuje dystans do opisywanego świata. Fabuła jest wielowątkowa (demokratyzacja tematów i języka wypowiedzi), scalająca różne odmiany prozy (społecznej, obyczajowej, psychologicznej,  satyrycznej, itp.).

- tematyka: historia miłości warszawskiego kupca, Stanisława Wokulskiego, do arystokratki, Izabeli Łęckiej; obraz społeczeństwa polskiego 2. poł. XIX w.; kronika codziennego życia Warszawy w latach 70. XIX w.; ideały romantyczne w retrospekcjach Ignacego Rzeckiego

- kompozycja: otwarta; narrator trzecioosobowy (odautorski) i pierwszoosobowy (Ignacy Rzecki); fabuła fragmentaryczna, wielowątkowa (synkretyzm gatunkowy - obrazki obyczajowe, opisy, szkice psychologiczne, filozoficzne, społeczne)

- treść: dojrzały, 46-letni wdowiec (z interesującą przeszłością niedoszłego wynalazcy i uczestnika powstania styczniowego), warszawski kupiec galanteryjny, Stanisław Wokulski, zakochuje się w arystokratce, Izabeli Łęckiej. Ryzykując życiem i posiadanym majątkiem, pomnaża go na wojnie rosyjsko-tureckiej, by móc starać się o miłość panny i jej rękę. Po krótkotrwałej wrogości wobec Wokulskiego, Izabela (tyleż piękna ciałem, ile pusta duchowo), znajdująca się wraz z ojcem w złej sytuacji finansowej, stopniowo odkrywa intencje Wokulskiego i akceptuje (z trudem) jego zabiegi, tym bardziej, że widoki na ułożenie sobie życia u boku przedstawiciela jej warstwy społecznej (a przy tym młodego, pięknego i zamożnego), oddalają się od niej. Ponieważ Wokulski jest „tylko” kupcem, nie arystokratą, Izabela dość długo widzi go w roli swego powiernika i doradcy, nie zaś męża, choć z czasem i tę ewentualność będzie rozważać. W międzyczasie warszawska arystokracja odkrywa Wokulskiego dla siebie, widząc w jego kupieckich talentach i operatywności szansę na podreperowanie finansów, poprzez udział w zyskach założonej przez Wokulskiego spółki handlowej. Wokulski, ratując przed bankructwem Łęckich, wykupuje również należącą do nich kamienicę, za cenę dużo wyższą od jej rzeczywistej wartości (jedną z lokatorek tej kamienicy jest hrabina Krzeszowska, która wytoczy proces o rzekomo skradzioną lalkę innej lokatorce, pani Helenie Stawskiej). Obiecujące zażyłości między Stanisławem a warszawskimi arystokratami i Izabelą przerwie incydent z udziałem Kazimierza Starskiego, dalszego kuzyna Łęckich. Zdarzenie to skłoni Wokulskiego do samotnego wyjazdu do Paryża, gdzie będzie miał nadzieję wymazać z serca ukochaną i gdzie będzie, wraz z profesorem Geistem, rozważał swój udział w eksperymentach naukowych i podziwiał metal lżejszy od powietrza. Powróci jednak do Warszawy z nadzieją na szczęśliwszy koniec swej nieustannej miłości do Izabeli. Do przełomu w tej sprawie dojdzie w majątku prezesowej Zasławskiej (niegdyś zakochanej w stryju Stanisława), tam okaże się, że Wokulskiego nie interesuje żadna inna kobieta (ani pani Kazia Wąsowska, ani pani Helena Stawska), poza Izabelą, która – obdarowana medalionem z kawałkiem metalu lżejszego od powietrza, ostatecznie wyrazi zgodę na to, by mógł marzyć o ożenku z nią. Szczęście zakochanego Stanisława zostanie ostatecznie pogrzebane w trakcie wspólnej z Izabelą i Starskim podróży do Krakowa, kiedy to okaże się, że Łęcką nadal łączą z kuzynem intymne relacje, podczas których zgubiony został zaręczynowy medalion Wokulskiego. Wstrząśnięty Stanisław podejmie pokrzyżowaną przez dróżnika Wysockiego próbę samobójczą, a przez następne tygodnie będzie się pogrążał w apatii. Ostatecznie podejmie decyzję o sprzedaży wszystkich swych nieruchomości, dokona zapisów pieniężnych na rzecz osób darzonych przez niego sympatią i opuści Warszawę w niewiadomym kierunku. Nie są znane jego dalsze losy. Prawdopodobna jest wersja o jego samobójstwie. Izabela, po śmierci ojca, wstępuje do zakonu. Umiera także stary subiekt, przyjaciel Wokulskiego, Ignacy Rzecki.

- bohaterowie: Stanisław Wokulski – „pozytywista w kapeluszu romantyka”, pracowity, przedsiębiorczy, inteligentny, przekonany o wartości wiedzy, potrzebie rozwoju nauki, przyzwoity, zainteresowany problemami społecznymi, filantrop, patriota, uczestnik powstania styczniowego, zakochany według romantycznego wzorca (wybór jednej, jedynej, idealizowanej kobiety). Jest ofiarą przestarzałych konwenansów społecznych i niedojrzałości społeczeństwa, nie potrafiącego docenić wybitnych jednostek – reprezentuje średnie, przejściowe pokolenie idealistów w Lalce; Ignacy Rzecki – stary kawaler, rówieśnik Wokulskiego, jego współpracownik, subiekt, oddany przyjaciel, bardzo przywiązany do przeszłości, którą odbudowuje w Pamiętniku starego subiekta. Jest niepoprawnym idealistą politycznym (na kartach Lalki reprezentuje najstarsze, anachroniczne pokolenie idealistów), pokłada nadzieje niepodległościowe równie mocno w Napoleonidach, jak Wokulskim; Izabela Łęcka – dwudziestopięcioletnia, urodziwa i zubożała arystokratka, przedstawicielka wad typowych dla swojej warstwy społecznej (prowadząca próżniacze życie, skupione wokół rozrywek i przyjemności, pełna stanowej dumy). Gardzi miłością kupca galanteryjnego, a małżeństwo traktuje jako rodzaj transakcji, umowy ekonomicznej, służącej przedłużaniu ciągłości arystokratycznych rodów; Julian Ochocki – arystokrata, dwudziestoośmioletni daleki kuzyn Łęckich, entuzjasta nauki i pracy badawczej, wynalazczej, postępu społecznego (reprezentuje w Lalce najmłodsze pokolenie idealistów), krytycznie oceniający własne środowisko społeczne, zaprzyjaźniony z Wokulski, obdarowany przez niego dużym zapisem pieniężnym; Michał Szuman – lekarz pochodzenia żydowskiego, rówieśnik i przyjaciel Wokulskiego, scjentysta i sceptyk, jest przykładem Żyda zasymilowanego, ale też pełnego podziwu dla swojej narodowości; Helena Stawska – trzydziestoletnia, piękna, osamotniona przez męża, życzliwa, pełna dobroci charakteru kobieta, z konieczności emancypująca się. Rzecki marzy bezskutecznie, by została żoną Stacha, który udzieli jej szeregu przysług i znaczącego wsparcia finansowego

- ważniejsze problemy: niespełniona miłość głównego bohatera (wyidealizowana, niewłaściwie ulokowana, prowadząca do tragicznego końca); samotność – Wokulskiego i innych bohaterów powieści; idealizm - anachroniczny (Rzecki), przejściowy (Wokulski), nowoczesny (Ochocki); obraz społeczeństwa polskiego 2. poł. XIX w. – pesymistyczny, krytyczny i rozrachunek realizacji haseł pozytywistycznych

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: miłości romantycznej; rozdarcia między ideałami romantycznymi a pozytywistycznymi; idealizmu; samotności; obrazu i oceny społeczeństwa polskiego; obrazu miasta; obrazu Warszawy

b)      Henryk Sienkiewicz, Potop – powieść ku pokrzepieniu upadających serc

- powieść historyczna, cechy gatunkowe: utwór epicki, którego świat przedstawiony umieszczony jest w czasie minionym, w mniej lub bardziej odległej przeszłości i zawiera charakterystyczne rysy jakiejś epoki, z jej realiami politycznymi, społecznymi, obyczajowymi. Łączy plan historyczny z fikcją literacką, a wraz z nimi motywy przygód, porwań, pojedynków, zdrad, ucieczek, nagłe zwroty akcji, sceny batalistyczne i wątki miłosne. Obok postaci historycznych występują postaci fikcyjne. Ich język wypowiedzi podlega archaizacji.

-  czas i miejsce akcji: styczeń 1655 – jesień 1657; Litwa, Wielkopolska, Mazowsze, Częstochowa, Małopolska, Śląsk, Podlasie, Prusy Książęce

- tematyka: historia przemiany wewnętrznej Andrzeja Kmicica, młodego szlachcica, awanturnika i zabijaki, w odpowiedzialnego człowieka, godnego miłości swojej wybranki, świadomego patriotę - na tle wydarzeń najazdu Szwedów na Polskę, w latach 1655-1657

- treść: patrz tutaj

- ważniejsi bohaterowie: Andrzej Kmicic - młody pułkownik wojsk litewskich, urodziwy, odważny, waleczny, znakomity żołnierz. Przed przemianą młody sarmata, hulaka i awanturnik (acz wielkoduszny i skory do odpokutowania grzechów). Lekkomyślność i „gorąca głowa” doprowadzają go do sytuacji wyboru między lojalnością wobec zdrajców ojczyzny, magnackiego rodu Radziwiłłów a wiernością królowi Janowi Kazimierzowi, walczącemu ze Szwedami. Wrodzona szlachetność, inteligencja, zdrowy trzon zasad moralnych, wiara katolicka i miłość do ukochanej, Oleńki Billewiczówny, sprowadzą go z drogi błędów na właściwy kurs – służby królowi i ojczyźnie, co pozwoli mu odzyskać dobre imię, szacunek i przebaczenie za wyrządzone krzywdy; Aleksandra Billewiczówna – młoda i piękna szlachcianka „przyobiecana” na żonę Andrzejowi Kmicicowi. Jej patriotyzm, sine zasady moralne, bezkompromisowość nakażą jej odepchnąć ukochanego, Andrzeja Kmicica, dopóki nie zrehabilituje się on i nie odzyska dobrego imienia; Michał Wołodyjowski – „mały rycerz”, niewysoki, ale niezwykle waleczny, znakomity żołnierz w randze pułkownika. Wystąpi przeciwko zdrajcy Radziwiłłowi i wraz z Janem Skrzetuskim, Onufrym Zagłobą i Kmicicem będzie walczył w obronie Rzeczypospolitej; Onufry Zagłoba – tęgi szlachcic z bielmem na oku w wieku dojrzałym. Reprezentuje typ sarmaty – dużo jada i pije, jest pieniaczem i mitomanem, jednak budzi ogromną sympatię. Jest pełnym humoru gawędziarzem, żartownisiem, przypisującym sobie liczne zasługi, sukcesy i znajomości, o których za każdym razem opowiada inaczej. Mimo kreowania się na bohatera, nie jest specjalnie odważny i bitny, ale owe braki zastępuje inteligentnymi, sprytnymi fortelami, dzięki którym on i jego przyjaciele wychodzą cało z niejednej opresji; Janusz Radziwiłł – postać historyczna, hetman wielki koronny, wpływowy magnat litewski, zdradził polskiego króla Jana Kazimierza podczas najazdu szwedzkiego i przyjął zwierzchnictwo Karola Gustawa. Jest chorobliwie ambitny, mściwy, marzy mu się polska korona, więc nie ma oporów przed zdradą panującego króla polskiego; Bogusław Radziwiłł – stryjeczny brat Janusza, kosmopolita kierujący się wyłącznie własnymi interesami, gardzi rodzimą kulturą, dlatego nosi się z francuska. Jest odważnym, walecznym, dobrze wyszkolonym żołnierzem, ale los ojczyzny jest mu obojętny. Sprzyja Januszowi, jest więc również zdrajcą. Jest uwodzicielem, który nie pozostanie obojętny na urok Oleńki Billewiczówny.

- ważniejsze problemy: przemiana moralna Andrzeja Kmicica/Babinicza (dokonana pod wpływem miłości do mądrej kobiety, ojczyzny i wiary katolickiej); miłość narodu polskiego do ojczyzny (stanowiąca siłę umożliwiającą pokonanie narodowych wad i dotychczasowych przewin wobec ojczyzny, wzmacniająca naród i jego zdolność do zjednoczenia się przeciwko wrogowi); „krzepienie serc” poprzez idealizację obrazu Polaków (ukazanie [ku przestrodze współczesnych] dramatyzmu sytuacji Polski,  w trakcie potopu szwedzkiego - państwa bezbronnego, pozostawionego na pastwę wroga przez własny, pełen przywar, naród jako stanu chwilowego, z silnym akcentem optymizmu i umiejętności szybkiej mobilizacji sił obronnych, pięknych postaw patriotycznych i skutecznego zwycięstwa)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: przemiany moralnej bohatera literackiego; winy i jej odkupienia; sarmatyzmu; postaw patriotycznych; miłości

c)      Maria Konopnicka, Mendel Gdański – do samodzielnego przypomnienia

d)     Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara – jako mroczna opowieść o niepospolitym zabójcy i jego drodze do moralnego odrodzenia

- cechy gatunkowe utworu: połączenie cech powieści realistycznej i naturalistycznej (patrz cechy literatury pozytywizmu), psychologicznej (wnikliwe portretowanie psychologiczne głównych bohaterów), kryminalnej (obecność zbrodni, zbrodniarza, ofiary), polifonicznej (wielogłosowej, poprzez prezentację problemu lub ocenę postaci z różnych punktów widzenia)

- czas, miejsce akcji, narracja: lipiec 1865, Petersburg – akcja właściwa; 1866/7, Syberia (epilog); trzecioosobowy narrator obiektywny, często relacjonujący myśli głównych bohaterów

- tematyka: historia podwójnego zabójstwa (starej lichwiarki Alony i jej siostry, Lizawiety), dokonanego przez dwudziestopięcioletniego studenta, Rodiona Raskolnikowa, w lipcu 1865 r., w Petersburgu, uzupełniona opisem rodzenia się zamiaru zbrodni i jej motywacji oraz analizą skutków zabójstwa, a także relacją z prowadzonego śledztwa i procesu moralnego nawracania się sprawcy

- treść: Rodion Raskolnikow, ubogi student prawa przybyły do Petersburga z prowincji, gnieciony dotkliwą biedą i wyrzutami sumienia z powodu materialnego obciążenia matki i siostry kosztami jego nauki, porzuca studiowanie i dopuszcza się morderstwa sześćdziesięciopięcioletniej, bogatej, odrażającej lichwiarki, Alony Iwanowny. W wyniku nieprzewidzianych okoliczności zabije również jej, młodszą o trzydzieści lat, przyrodnią siostrę, Lizawietę Iwanownę. Zabijając lichwiarkę Rodion planuje uwolnić społeczeństwo od jednostki szkodliwej, pasożytniczej, zbędnej, jak ocenia Alonę, a przy tym przywłaszczyć sobie jej pieniądze i kosztowności. Pierwszy z motywów Raskolnikow zbuduje w sobie wskutek przekonania, że osobom o wyjątkowej osobowości i szerokich horyzontach intelektualnych, jednostkom wyróżniającym się z szarego tłumu (a za taką się uważa) można więcej, np. wznosić się ponad powszechnie obowiązującym prawem i moralnością, eliminować ze społeczeństwa jego zakały. Umacnia się w swoich przekonaniach po przypadkowo podsłuchanej rozmowie, świadczącej o wyjątkowej podłości lichwiarki Alony, kobiety pozbawionej jakichkolwiek ludzkich odruchów i po poznaniu Marmieładowa, bezrobotnego urzędnika, zaawansowanego alkoholika, którego córka, Sonia, podjęła decyzję o prostytuowaniu się, by utrzymać ojca, jego żonę i troje młodszego rodzeństwa. Po dokonaniu zbrodni Raskolnikow bardzo źle znosi psychiczne jej konsekwencje, choć nie do końca zdaje sobie z tego sprawę. W międzyczasie rozpoczyna się śledztwo prowadzone przez sędziego Porfirego Piotrowicza, a do Petersburga przyjeżdżają z zapowiedzianą wcześniej wizytą matka, Pulcheria i siostra, Awdotia (Dunia), która - wbrew głębokiemu sprzeciwowi Rodiona - planuje zamążpójście za niekochanego, ale rokującego materialny dostatek, Piotra Łużyna (zamiar ten spowodowany został utratą pracy guwernantki w domu Marfy Pietrowny, z powodu odrzucenia przez Dunię amorów zakochanego w niej Arkadiusza Swidrygajłowa, męża Marfy). W trakcie kilkunastu dni po zabójstwie Rodion nie tylko pozna bliżej Swidrygajłowa i Łużyna, któremu udzieli skutecznej odprawy, ale też doświadczy wielu dowodów miłości i przywiązania swoich bliskich i pomocy przyjaciół, szczególnie Razumichina, który z wzajemnością pokocha Dunię. Jednak najważniejszym czynnikiem przemiany głównego bohatera będzie spotkanie Soni w okolicznościach śmierci Marmieładowa oraz poznanie jej rodziny. To jej pierwszej przyzna się do morderstwa, to ona stanie się przewodniczką Rodiona w drodze do moralnego odrodzenia, choć będzie to droga długa, a „zmartwychwstanie” urzeczywistni się wiele miesięcy po wyroku sądu, gdyż duma i stałość przekonań Rodiona nie będą mu pozwalały od razu odczuć prawdziwego żalu za to, czego się dopuścił. Sonia dobrowolnie podąży na Syberię za Rodionem skazanym na 8 lat katorgi. Podobną decyzję podejmą Dunia i Razumichin, za którego wyjdzie ona za mąż. Dwoje bohaterów powieści nie przeżyje do jej zakończenia: Pulcheria, matka Rodiona oraz Arkadiusz Swidrygajłow, który nie znajdując sensu dalszej egzystencji po utracie nadziei na związek z Dunią i wobec ujemnego wyniku życiowego rozrachunku, popełnia samobójstwo, przekazawszy wcześniej swoje pieniężne zasoby najbardziej potrzebującym: Soni i jej osieroconemu rodzeństwu. 

- bohaterowie: Rodion Raskolnikow – osobowość niepospolita, skomplikowana. Zbuntowany przeciw złu świata, ale też wyniosły, pełen pychy, narcystyczny, co kieruje go na drogę zbrodni. Mimo twardej, rozumowej motywacji zabójstwa, nie jest w stanie do końca stłumić wyrzutów sumienia i głosu prawdy moralnej o tym, co zrobił. To i miłość Soni umożliwią mu moralne odrodzenie i odkrycie na nowo prawd wiary; Sonia Marmieładowa – młoda, skromna dziewczyna, poświęcająca swą czystość i godność dla najbliższej rodziny, żyjącej w skrajnej nędzy. Mimo upodlającego zajęcia zachowuje duchową niewinność, dobroć, współczucie dla innych. Głęboko wierzy w Boga. Jest niewykształconą, prostą osobą, ale to właśnie jej uda się sprowadzić Raskolnikowa na właściwą drogę. Nie używa przy tym żadnych rozumowych argumentów – kieruje się po prostu miłością i przykazaniami wiary, dzięki którym bez trudu porusza się w świeci wartości; Siemion Marmieładow – ojciec Soni, alkoholik, utracjusz, nie tylko akceptujący sytuację, w której jego ukochana córka prostytuuje się, by uchronić rodzinę przed głodem, ale też oczekuje od niej pieniędzy na alkohol. Jest mu jej żal i jest to wszystko, na co go stać. Umierając poprosi Sonię o przebaczenie; Porfiry Pietrowicz – sędzia śledczy, inteligentny, doskonały strateg i psycholog. Prowadzi błyskotliwe rozmowy z Rodionem w sposób umożliwiający mu szybką orientację, iż to Raskolnikow jest sprawcą zabójstwa; Arkadiusz Swidrygajłow – wdowiec po Marfie Pietrownie, której otrucie jest mu przypisywane. Człowiek z bogatą kryminalną przeszłością, z podejrzeniami o odrażające przestępstwa, zdemoralizowany. Miłość do Duni, której nie jest w stanie zdobyć, odbiera mu chęć życia i obnaża dalszą jego bezcelowość. Jednocześnie, mimo cynizmu (ma świadomość tego, jakim jest człowiekiem) i niemoralności, odczuwa potrzebę odkupienia swych grzechów u kresu życia: zanim popełni samobójstwo, zdecyduje o materialnej pomocy Duni, Soni i jej rodzeństwu; Piotr Łużyn – prowincjonalny prawnik, który planuje poślubić Dunię, w przekonaniu, że z uwagi na swój status majątkowy, będzie mu ona dozgonnie wdzięczna i posłuszna. Budzi gniew Raskolnikowa, ponieważ ten bardzo szybko odkrywa prawdziwe oblicze swego niedoszłego szwagra, hipokryty, intryganta, który posuwa się do fałszywego oskarżenia Soni o kradzież pieniędzy, tylko po to, by skompromitować Rodiona przed matką i siostrą.

- ważniejsze problemy: wina i jej odkupienie (konflikt między rozumem [Rodion], a wiarą [Sonia], prowadzący do przekonania, że racjonalistyczne postrzeganie świata nie może zagłuszyć sumienia i wyeliminować z życia człowieka praw moralnych); psychologia mordercy (psychologiczna analiza postępowania zabójcy: planowania zbrodni, jej przebiegu i konsekwencji dla psychiki mordercy); Petersburg jako miasto demon (obraz przestrzeni Petersburga, jego negatywnego wpływu na życie  i postępowanie mieszkańców, zagubionych w nim, jak w piekielnym labiryncie, cuchnącym, budzącym wzajemną wrogość, demoralizującym)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: psychologia mordercy; problematyki moralnej; przestrzeni miejskiej; miłości; krytyki racjonalizmu i ateizmu.