Środki wyrazu artystycznego i ich funkcje

Klasyfikacja środków wyrazu artystycznego (środków językowych służących do ukształtowania wypowiedzi w stylu artystycznym, w dziele literackim)

1. Fonetyczne (brzmieniowe)

- aliteracja: powtórzenia tych samych głosek w wyrazach sąsiadujących ze sobą (czarna krowa, w kropki bordo…). Często w funkcji nadania szczególnych walorów brzmieniowych; rytmizacji wypowiedzi; podkreślenia konceptu poetyckiego.

- onomatopeja: naśladowanie dźwięków, odgłosów, poprzez wyrazy naśladujące swoim brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot lub zjawisko (I koła turkocą, i puka, i stuka to: Tak to to tak, tak to to tak, tak to to tak, tak to to tak!). Często w funkcji zdynamizowania wypowiedzi; wprowadzenia czytelnika w nastrój wiersza; uplastycznienia opisu; wywołania skojarzenia dźwiękowego.

2. Fleksyjne (związane z odmianą wyrazów), w celach stylizowania wypowiedzi, np. archaizacji, kolokwializacji, dialektyzacji (ciekawaś pani tego malunku?; Tu cię, wiedźmo, dopadlim, itp.).

3. Słowotwórcze (wynikające z nowatorstwa językowego)

- neologizmy: słowa nowe, powstałe zgodnie z zasadami słowotwórczymi danego języka, np. leśmianizmy (najdalszość, bezcel, bylejaczyć), złożenia (różanopalca, szybkonogi, sowiooka). Często w funkcji odświeżania, wzbogacania języka; zaskakiwania odbiorcy; tworzenia nastroju; niebanalnego wyrażania uczuć podmiotu lirycznego.

- zdrobnienia i zgrubienia. Często w funkcji ekspresywnej, nasycenia wypowiedzi określonymi emocjami (sympatii, życzliwości, aprobaty, dezaprobaty, rubaszności, itp.).

4.  Składniowe (związane z budową zdania):

- apostrofa: bezpośredni zwrot do adresata (Gościu, siądź pod mym liściem!; Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?). Często w funkcji podkreślenia bezpośredniej więzi z adresatem, potrzebą przekazania właśnie jemu ważnego komunikatu.

- pytanie retoryczne: zadane bez oczekiwania odpowiedzi (Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy, / Aż do samego środka, do jądra gęstwiny?). W celu podkreślenia przekonań mówiącego, jego emocji, np. ironii; perswazyjności wypowiedzi.

- inwersja: zmiana szyku wyrazów w zdaniu (Twojego Dafnis brzegu stojąc podle / Cudnej się we szkle przygląda urodzie). Często w celu wydobycia nieoczekiwanych znaczeń; uwypuklenia wartości określonych słów; poetyzacji wypowiedzi.

- elipsa: pominięcie jakiegoś składnika zdania (pokój – szczęśliwość, ale bojowanie / Byt nasz podniebny). W funkcji skrótu poetyckiego lub stylizacji na mowę potoczną.

- powtórzenie: wielokrotne powracanie wyrazów, elementów zdania w tekście (Pan tu nie stał, zwracam panu uwagę, / że nigdy nie stał pan za nami / murem). W celu uwypuklenia treści; retoryczności wypowiedzi; uzyskania efektów brzmieniowych.

- anafora: powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych wersów, strof, zdań (Żem często dumał nad mogiłą ludzi / Żem prawie nie znał rodzinnego domu). W celu uwypuklenia jakiejś treści; uzyskania efektów brzmieniowych.

- epifora: powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów, strof, zdań (Na moście stoi człowiek, / przed sklepem stoi człowiek, / rękę wyciąga człowiek, / pięść za­ciska człowiek). W celu uwypuklenia jakiejś treści; uzyskania efektów brzmieniowych.

- paralelizm: powtarzanie podobnie zbudowanych pod względem składniowym fragmentów tekstu (Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną / Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną). W celu stylizacji ludowej; uzyskaniu efektów brzmieniowych.

- wyliczenie: wymienianie (czasem opis) kolejnych elementów obrazu poetyckiego (Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie). W celu uwypuklenia jakiejś treści; uzyskania efektów brzmieniowych.

- wykrzyknienie: zdanie wykrzyknikowe, wtrącone w tok wypowiedzi (lecz widać można żyć bez powietrza!). W celu uwypuklenia postawy emocjonalnej podmiotu; podkreślenia retoryczności wypowiedzi.

5. Leksykalno-znaczeniowe, tropy (przekształcające znaczenie wypowiedzi)

- epitet (stały, metaforyczny): określenie rzeczownika przymiotnikiem, imiesłowem, innym rzeczownikiem (gromowładny, różanopalca, szklane jezioro). W celu uwypuklenia cech osoby, przedmiotu, zjawiska; wyrażenia stosunku emocjonalnego mówiącego do obiektu; uplastycznienie obrazu poetyckiego.

- porównanie: wskazanie podobieństwa jakiegoś obiektu do innego, z użyciem dwuczłonowej konstrukcji połączoną wyrazami: jak, jako, jak gdyby, niby, niczym, na kształt (wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi). W celu uplastycznienia obrazu; konkretyzacji rzeczy abstrakcyjnych; zaskoczenia odbiorcy oryginalnością skojarzeń.

- metafora: wyrażenie, w obrębie którego następuje zamierzona zmiana znaczenia jego składników (Śrebrne w głowie nici). W celu zaskoczenia; zachwycenia odbiorcy; wywoływania nowych skojarzeń; uplastycznienia opisu.

- animizacja: metafora nadająca przedmiotom, zjawiskom przyrody, cechy istot żywych (Stoi na stacji lokomotywa / Ciężka ogromna i pot z niej spływa – Tłusta oliwa / Stoi i sapie, dyszy i dmucha, / Żar z rozgrzanego brzucha jej bucha). W celu zdynamizowania obrazu poetyckiego; wyrażenia stosunku emocjonalnego; psychizacji krajobrazu.

- antropomorfizacja: typ animizacji, nadającej obiektom cechy ludzkie, ale tylko w ograniczonym zakresie (Wiatrak ręce ogromne rozłożył). W celu zdynamizowania obrazu poetyckiego; wyrażenia stosunku emocjonalnego; psychizacji krajobrazu.

- personifikacja: metafora nadająca obiektom całkowicie ludzką postać – w wyniku czego zachowują się one i przemawiają jak człowiek (Na straganie w dzień targowy / Takie słyszy się rozmowy / Może pan się o mnie oprze / Pan tak więdnie, panie koprze / Cóż się dziwić, mój szczypiorku / Leżę tutaj już od wtorku). W celu zdynamizowania obrazu poetyckiego; wyrażenia stosunku emocjonalnego.

- metonimia (w tym synekdocha): zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska inną nazwą (czytać Mickiewicza, genialne pióro, wychylić kielich, stół zastawiono porcelaną i srebrem). W funkcji skrótu poetyckiego; w celu uzyskania oryginalnego połączenia wyrazów.

- oksymoron: zestawienie wyrazów o wykluczających się znaczeniach (gorzkie szczęście, białe noce, maleńka potęga). W celu odsłonięcia nowych pokładów znaczeniowych słów; tworzenia silnych efektów poetyckich; uwznioślenia wypowiedzi.

- hiperbola: przesadne wyolbrzymienie, przejaskrawienie obrazu jakiegoś obiektu, zjawiska, jego rozmiaru, siły oddziaływania (morze łez, oszalały z gniewu, szatański pomiot). W celu wywołania silnej reakcji emocjonalnej odbiorcy; wytworzenia nastroju patetycznego; nastroju wzniosłego, grozy.

- peryfraza: omówienie, zastąpienie nazwy jakiegoś obiektu jego opisem (miasto nad Czarną Hańczą). W funkcji poetyzacji wypowiedzi; w celu wprowadzenia podniosłego nastroju.

- symbol: motyw będący znakiem treści głęboko ukrytych, często niejasnych i niejednoznacznych, wieloznaczność różni symbol od alegorii (A imię jego czterdzieści i cztery). W celu wprowadzenia zagadki, tajemnicy; stworzenia możliwości odczytań wielopoziomowych, wieloznacznych.

- alegoria: motyw, który poza znaczeniem dosłownym ma też znaczenie ukryte, domyślne, jednoznacznie interpretowane (bo utrwalone w kulturze), co różni alegorię od symbolu (Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie / Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode / A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie / A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę). W celu spotęgowania obrazowości wypowiedzi; przedstawienia pojęć abstrakcyjnych przy pomocy ujęć personifikujących.

- ironia: sposób wypowiedzi wykorzystujący sprzeczność między dosłownym znaczeniem środków językowych, a intencją mówiącego, wyrażoną nie wprost (ja tak kocham uczyć! Jaka piękna sukienka! Jaki ty mądry jesteś!). W celu zadrwienia, wyszydzenia, ośmieszenia; osiągnięcia efektu komizmu.

Oświecenie – przypomnienie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- lata 80. XVII w. – koniec wieku XVIII (Europa); lata 40. XVIII w. – lata 20. XIX w. (Polska)

- oświecenie – światłem rozumu mroku ciemnoty, zacofania, zabobonu

2.       Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku baroku oraz:  1787 – uchwalenie Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki; 1789-1799 – rewolucja francuska; 1764-1795 – panowanie ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego; 1772 – I rozbiór Polski; 1788-1792 – obrady Sejmu Czteroletniego; 1793 – II rozbiór Polski; 1795 – III rozbiór Polski; 1815 – utworzenie Królestwa Polskiego

3.      Kluczowe pojęcia:

- racjonalizm – rozum jako najskuteczniejsze narzędzie poznawania rzeczywistości (zanegowanie religii jako podstawy wiedzy o świecie, odrzucenie autorytetu Kościoła w sprawach nauki)

- sensualizm – świat można skutecznie poznawać za pośrednictwem zmysłów

- empiryzm – poznawanie świata ułatwiają eksperymenty, doświadczenia

- utylitaryzm – użyteczność: w zaspokajaniu potrzeb własnych należy uwzględniać dobro społeczne, pożytek dla innych ludzi

- deizm – przekonanie, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego istnienie

- ateizm – odrzucanie istnienia Boga

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna (odwrót od teocentryzmu, epoka filozofów, rozumu, dynamicznych przeobrażeń społecznych, politycznych, nauki, literatury, sztuki)

- empiryzm (John Lock) – tabula rasa; doświadczanie jako podstawa poznania

- powrót do natury (Jean Jacques Rousseau) – negowanie wartości cywilizacji, postępu, nauki i propagowanie powrotu do natury; uzależnianie oceny człowieka od jego moralności, nie od rozumu

- liberalizm (Wolter) – moralność wyrasta z prawa naturalnego (wynikającego z natury i rozumu człowieka), niezależnie od wyznawanej religii; naprawa świata powinna stanowić cel życia każdego człowieka

5.      Sztuka epoki oświecenia (pod znakiem różnorodności)

- nurt klasycystyczny: powrót do estetyki antycznej – regularność, symetria, uporządkowanie, ład, harmonia; tematyka mitologiczna i historyczna, portrety, akty, widoki miast; naśladowanie wzorów antycznych w rzeźbie i architekturze; twórcy – Antonio Canova, Bernardo Belotto

- nurt rokoko: lekkość, dekoracyjność, asymetria, wyrafinowanie, egzotyzm; tematyka mitologiczna, dworska, pasterska; w rzeźbie i architekturze ozdobność, elegancja, dynamika

- sentymentalizm: lekkość, dekoracyjność, nastrojowość; motywy przyrodnicze, pasterskie, ludowe, pejzaże wiejskie

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- dydaktyzm – uczyć i wychowywać odbiorcę

- literatura jako narzędzie przekazu idei, pożądanych postaw i wzorów epoki (racjonalizm, tolerancja religijna, walka z ciemnotą i przywilejami kleru)

- piśmiennictwo jako sojusznik w dziele reformowania społeczeństwa i państwa (krytyka feudalizmu, propagowanie haseł rewolucji francuskiej: wolności i równości wszystkich ludzi)

- mecenat królewski jako początek państwowej opieki nad rozwojem kultury narodowej

- rozwój rynku czasopiśmienniczego: „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” – jako pisma wspierające reformowanie państwa i edukację społeczeństwa w duchu idei oświeceniowych; jako płaszczyzna rozwoju publicystycznych gatunków literackich

- nurty literackie: klasycyzm – korzystanie z wzorców i form antycznych (przejrzystość, ład, harmonia), powrót do zasady trzech jedności w utworach dramatycznych, do zasady stosowności i mimetyzmu; tematyka: zacofanie i konserwatyzm, brak poszanowania dla wartości narodowych i hołdowanie cudzoziemskim modom, propagowanie oświeceniowych wzorców i nowoczesnych postaw obywatelskich, tematyka patriotyczna, obyczajowość, przywary ludzkie; sentymentalizm – skupienie na sferze uczuć, przeżywania i bliskim związku człowieka z naturą; człowiek wrażliwy, czuły, skłonny do refleksji jako bohater literacki; tematyka: miłosna, przyroda w ujęciu upiększonym, idealizowane bytowanie na wsi

- twórcy: Europa - Wolter (Kandyd), Jean Jacques Rousseau (Nowa Heloiza), Denis Diderot (Kubuś Fatalista i jego pan, Wielka encyklopedia francuska), Jonathan Swift (Podróże Guliwera); Polska – Ignacy Krasicki (bajki, satyry, Monachomachia), Julian Ursyn Niemcewicz (Powrót posła), Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach)

7.      Ważniejsze wzorce i antywzorce osobowe oświecenia

a) bohaterowie pozytywni

- bohater oświecony (racjonalista, postępowy, patriota, nowoczesny obywatel: Do króla, Ignacy Krasicki)

- bohater sentymentalny (wrażliwy, uczuciowy, melancholijny, miłośnik przyrody: Laura i Filon, Franciszek Zabłocki)

- oświecony sarmata (kultywujący tradycję, reformowalny patriota: Powrót posła, Jan Ursyn Niemcewicz)

b) bohaterowie negatywni

- żona modna (postać próżna, niewolniczo przywiązana do mody wg wzorców francuskich, zainteresowana wyłącznie zabawą i zbytkiem: Żona modna, Ignacy Krasicki)

- fircyk (postać bezrefleksyjna, próżniak, lekkoduch, modniś: Fircyk w zalotach, Franciszek Zabłocki)

8.      Popularne motywy literackie epoki

- ojczyzna, patriotyzm: troska o państwo, idee jego reformowania, wskazywanie wad narodowych i kierunków naprawy Rzeczypospolitej, wzorce osobowe patriotów (I. Krasicki, J.U. Niemcewicz, J. Wybicki)

- podróż i utopijne wizje państwa: nieprawdopodobne wyprawy, prowadzące do egzotycznych krain, utopijnych państw, zamieszkiwanych przez szczęśliwe społeczeństwa – jako wyraz tęsknoty za organizacją państw wg zasad równości, sprawiedliwości społecznej, idei oświeceniowych (J. Swift, I. Krasicki)

- miłość – sercowe, szczęśliwie sfinalizowane, perypetie kochanków, zwykle w okolicznościach i z udziałem natury (F. Zabłocki)

- arkadia – (patrz motywy epoki odrodzenia) (F. Zabłocki)

9.      Ważniejsze teksty literackie oświecenia: twórczość Ignacego Krasickiego

a)      Hymn do miłości ojczyzny

- hymn – cechy: podniosła pieśń wychwalająca bóstwo, niezwykłego bohatera, idee lub wartości; styl patetyczny, uroczysty

- tematyka, problematyka – przykład liryki patriotycznej, podkreślającej najwyższą wartość miłości do ojczyzny, dla której nie tylko warto poświęcić dobra materialne, ale też cierpieć i ofiarować życie

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu patriotyzmu w literaturze

b)     bajki

- bajka – cechy: krótki utwór wierszowany lub pisany prozą, o charakterze dydaktycznym. Pod postacią zwierzęcych (zwykle) bohaterów i relacji między nimi, skrywa się uniwersalna prawda o ludziach: ich charakterach, przywarach, stosunkach wzajemnych, życiu społecznym.

- tematyka – wynika z zagadnień moralnych, psychologicznych, np. tchórzostwo a odwaga  (Szczur i kot, Malarze), politycznych, np. wolność a niewola (Ptaszki w klatce), filozoficznych, np. bierne przemijanie a poszukiwania sensu życia, albo obraz świata i ludzi w nieupiększonym ujęciu (Wstęp do bajek), społecznych np. relacje między silnym, a słabym (Jagnię i wilcy), obyczajowych, np. hipokryzji (Dewotka). Podejmowana tematyka ma ujęcie satyryczne, prześmiewcze, ironiczne, dowcipne, co łagodzi ich pesymistyczną wymowę

- kompozycja – bajki epigramatyczne: maska zwierzęca, zwięzłość, lapidarność, kontrasty, zaskakująca puenta; bajki narracyjne: utwory dłuższe, o rozbudowanej fabule, elementach dramatycznych (dialogi), konstruowane zgodnie z ideą racjonalizmu i klasycznymi wzorcami literackimi (przejrzystość, precyzja, oszczędność środków wyrazu), bohaterami są ludzie, przedmioty

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: dydaktyzmu literatury; wad ludzkich; relacji międzyludzkich i mechanizmów życia społecznego

c)      satyry

- satyra – cechy: swobodnie skomponowany utwór wierszowany o gawędziarskim charakterze i wymowie dydaktycznej, wymierzony w ludzkie wady, postawy, określone środowiska społeczne

- tematyka – wynika z zagadnień obyczajowych, społecznych, np. ośmieszanie narodowych i ludzkich przywar, piętnowanie bezmyślnego podążania za modami cudzoziemskimi (Pijaństwo, Żona modna); politycznych doby polskiego oświecenia, np. krytyka konserwatyzmu politycznego (Do króla)

d)     Monachomachia – poemat heroikomiczny

- poemat heroikomiczny – cechy: parodiuje epos bohaterski, zderzając błahą treść ze wzniosłą formą – sytuacje mało ważne opisane są z użyciem wyszukanych, patetycznych środków stylistycznych, co daje efekt żartobliwej heroizacji i ośmieszenia bohaterów i wydarzeń, a także ośmieszenia podniosłego stylu narracji

- kompozycja – sześć pieśni złożonych z 8-wersowych strof 11-zgłoskowych; wydarzenia na 2 planach – ludzkim i boskim; porównania homeryckie o wydźwięku komicznym; obecność parodii, ironii, dowcipu słownego, humoru sytuacyjnego

- tematyka, problematyka – fikcyjna wojna mnichów z klasztorów dominikanów i karmelitów stała się pretekstem do skierowania ostrza satyry Krasickiego przeciwko próżniaczemu życiu, ciemnocie, łakomstwu i pijaństwu, obecnym w tzw. zakonach żebraczych, a jednocześnie przeciwko sarmackiemu zacofaniu i niechęci do nauki

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: parodii eposu bohaterskiego; satyry społecznej; krytyki kleru w literaturze

Barok - powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- koniec XVI w. – lata 40.-50. XVIII (Europa, Polska)

- barocco (wł.): perła o nieregularnym kształcie; dziwność, nietypowość, nadmierna ozdobność

2.       Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku renesansu oraz: 1545 – 1618 - kontrreformacja, 1573 - królowie elekcyjni w Polsce, 1618 – 1648 - wojna trzydziestoletnia, 1655 -potop szwedzki)

3.      Kluczowe pojęcia:

- kontrreformacja – zwalczanie reformacji przez Kościół katolicki, poprzez system oświaty katolickiej (zakon jezuitów) i misję odzyskiwania/pozyskiwania wyznawców, ale też poprzez prześladowania innowierców/heretyków (tortury, wyroki śmierci, odbieranie majątków, cenzura – święta inkwizycja), rzezie na tle religijnym.

- teatralizacja życia – nadawanie cech rytuału, spektaklu, czynnościom nie tylko odświętnym (śluby, pogrzeby), ale też codziennym (makijaże, peruki, stroje, dekorowanie przestrzeni – pełne przepychu).

- metafizyka – zwrot ku duchowości jako wynik zagubienia, lęków, poczucia osamotnienia w niespokojnej epoce, objawiający się mistycyzmem, poszukiwaniem Boga, pogardą dla doczesności.

- sarmatyzm – bezpodstawna wiara w pochodzenie polskiej szlachty od starożytnego ludu wojowniczych Sarmatów. Zalety sarmackie uległy przemianie w wady: megalomanii narodowej, ksenofobii, konserwatyzmu, powierzchownej religijności, nietolerancji religijnej, nieuctwa, ciemnoty umysłowej, warcholstwa, pieniactwa, umiłowania przepychu, braku umiaru (obżarstwo, pijaństwo). Sarmatyzm - jedna z przyczyn chylenia się państwa ku upadkowi, ku zaborom.

4.      Filozofia (odwrót od antropocentryzmu, ku teocentryzmowi)

- spirytualizm, mistycyzm – św. Teresa: świat materialny jest złudny, prawdziwą jest wyłącznie rzeczywistość duchowa; postulaty życia zakonnego, pokuty, ascezy, kontemplacji, mistycznego doświadczania Boga

- kartezjanizm, racjonalizm -  Kartezjusz: Myślę, więc jestem; umysł jako najskuteczniejsze narzędzie poznawania rzeczywistości; wątpliwość jako punkt wyjścia zmiany, postępu; świat jest być może rzeczywistością śnioną przez człowieka

- sceptyzm – Pascal: człowiek jest istotą wątłą, ale jedyną myślącą wśród innych istot; wiara jest skuteczniejszą metodą odkrywania prawdy, niż rozum

5.      Sztuka baroku

- rezygnacja z (obowiązujących w antyku i renesansie) wyznaczników klasycznego kanonu piękna: umiar, prostota, harmonia, proporcjonalność, jasność, przejrzystość, mimetyzm

- fascynacja niezwykłością, wyrafinowaniem, efektownością, tajemniczością, nastrojem niepokoju, stąd stosowanie: zaburzonych proporcji, nieregularności, przesady, nadmiaru, dysharmonii, kontrastów, światłocienia, deformacji

- obszary tematyczne: przemijanie, niepewność istnienia, kruchość człowieka, marność doczesności, relacje między człowiekiem a Bogiem (metafizyka)

- cechy architektury: przepych architektoniczny, bogate, zróżnicowane, wieloelementowe zdobnictwo, monumentalizm; dynamiczny rozwój budownictwa sakralnego i świeckiego, wzbogacanych o ogrody, fontanny, place; twórcy: Giovanni Bernini, Francesco Borromini

- cechy malarstwa: operowanie światłocieniem, kontrastem, dynamizm i asymetria kompozycji, iluzja; motywy: religijne, mitologiczne, alegorie i symbole wyrażające marność doczesności, przemijanie; rozwój malarstwa portretowego (portret trumienny), pejzażowego, martwej natury, scen rodzajowych; artyści: Caravaggio, Rembrandt, Peter Paul Rubens

- cechy rzeźby: ekspresja, dynamizm postaci, monumentalizm, drapowanie fałd szat; artyści: Lorenzo Bernini

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- wielość kierunków artystycznych i tematyki

- refleksyjność: zainteresowanie ludzkim życiem – jego kruchością i nietrwałością z jednej strony, potrzebą uciech ze strony drugiej

- konceptualizm: poszukiwanie zaskakujących, oryginalnych rozwiązań, pomysłów (konceptów), na których wspiera się utwór

- kontrastowanie: zestawianie przeciwieństw, operowanie kontrastami

- wyrafinowanie językowe: bogactwo środków stylistycznych i obrazowania

- nurty literackie epoki: manieryzm (doskonałość formalna utworu, harmonia jego elementów), marinizm (doskonałość formalna utworu, popis kunsztu pisarskiego, wirtuozerii poetyckiej, miłość dworska),  konceptyzm (oryginalność, niezwykłość pomysłu poetyckiego, zaskakująca odbiorcę, szokująca go), poezja metafizyczna (wyraz myśli filozoficznej, rozważań metafizycznych, duchowych, religijnych)

- twórcy: Molier (Europa); Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki (Polska)

7.      Ważniejsze wzorce osobowe baroku

- sarmata wyidealizowany: patriota, miłośnik tradycji, gościnny, dumny, honorowy, bogobojny, tolerancyjny (W. Potocki, Nierządem Polska stoi …)

- sarmata „nie upiększany”: wysoka samoocena, chełpliwość, skłonność do awanturnictwa, brak umiaru w korzystaniu z uciech życia, fanatyzm religijny i ksenofobia, ograniczone horyzonty myślowe, niechęć do doskonalenia się (J. CH. Pasek, Pamiętniki)

- dworzanin: wykształcony, elokwentny, posiadający nienaganne maniery, obeznany z etykietą dworską, szarmancki wobec kobiet, flirciarz i zalotnik dworski (D. Naborowski, Na oczy królewny angielskiej, J. A. Morsztyn, Do trupa)

- żołnierz-patriota: gotowy do poświęceń obrońca ojczyzny, świadomy i światły obywatel, szanujący tradycję i wiarę, wzorowy gospodarz (J. CH. Pasek, Pamiętniki)

8.      Popularne motywy literackie epoki

- vanitas: vanitas vanitatum et omnia vanitas - marność nad marnościami i wszystko marność (krótkotrwałość życia, ulotność, przemijanie, marność doczesności; przechodzenie zmysłowego piękna w rozkład, zgniliznę, unicestwienie; dystans do wszystkiego, co doczesne, z jednoczesną potrzebą radosnego przeżycia tego, co krótkotrwałe; skupienie na drodze do zbawienia poprzez ucieczkę od pokus, szatana): Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

- Bóg (potrzeba powrotu do pokornej religijności i poszukiwania wewnętrznego spokoju w modlitwie, kontemplacji religijnej; powrót do wizerunku Boga, jako surowego, zdystansowanego, budzącego lęk; tragizm człowieka nie znajdującego odpowiedzi na najważniejsze pytania, wznoszone do Boga): Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonety I, IV, V

- miłość dworska (poezja kunsztowna, wirtuozerska, chwaląca życie dworskie, flirty, zaloty, urodę i zalety dam dworu – magnackiego, książęcego, królewskiego; biegłość w sztuce słowa, popisy erudycji, konceptu): Jan Andrzej Morsztyn, O swej pannie, Daniel Naborowski, Na oczy królewny angielskiej

- życie szlacheckie, ziemiańskie, żołnierskie (wyidealizowane realia życia szlachty, jej obyczajów, mentalności, przygód wojennych): Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki

9.      Ważniejsze teksty literackie baroku

a)      Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonety – jako doskonałe dokonania poezji metafizycznej polskiego baroku

- sonet, cechy gatunkowe – kunsztowny utwór liryczny, 14-wersowy, 4 strofy (2 4-wersowe, opisowe, 2 3-wersowe, refleksyjne), o ścisłym układzie rymów; u Sępa 3 strofy 4-wersowe i 1 dwuwersowa z funkcja puenty

- tematyka (światopogląd baroku): zmienność, krótkość życia, ziemskie błądzenie człowieka, pełne niepokoju refleksje nad ziemskimi ułudami i pokusami, walka między grzesznym ciałem, a wieczną duszą człowieka, rozważania nad drogą zbliżającą człowieka do Boga

- środki artystyczne (zróżnicowane, sugestywne, bogate, konceptualne): przerzutnie, inwersje, antytezy, paradoksy, pytania retoryczne, oksymorony

- ważniejsze problemy: człowiek pełen niepokoju i rozterek, zagubiony w świecie, poszukujący Boga, świadomy swych słabości i skłonności do ulegania ułudzie życia i grzechowi, z którymi zmagania przywracają mu godność

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: porównania światopoglądu człowieka renesansu i baroku; natury człowieka; relacji człowiek – Bóg

b)     Jan Andrzej Morsztyn, Kanikuła, Lutnia – jako szczytowe osiągnięcia polskiej poezji dworskiej

- epigramaty (aforyzmy), erotyki, sonety

- tematyka: uroda kobieca, zalety niewieście, tęsknota za ukochaną, smutek odrzucenia, zabiegi o miłość, nieszczęśliwa miłość, flirty, zaloty dworskie

- środki artystyczne (zróżnicowane, sugestywne, bogate, konceptualne): przerzutnie, inwersje, kontrasty, paradoksy, pytania retoryczne, oksymorony, hiperbole, symbolika miłosna

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: motywu miłości w literaturze; konwencji liryki epoki baroku

c)      Molier, Świętoszek – jako krzywe zwierciadło ludzkich przywar i negatywnych zjawisk społecznych

- komedia obyczajowa, komedia charakterów, komedia intrygi, cechy gatunkowe – gatunek dramatyczny, ośmieszający określone środowisko społeczne – stosunki, zachowania, uznawane wartości, bohaterów - reprezentujących uniwersalne typy psychologiczne, na tle misternej intrygi prowadzącej do określonych celów

- tematyka: w domu francuskiego mieszczanina, Orgona, pojawia się (sprowadzony przez niego) Tartuffe (Świętoszek), który stopniowo, manipulując gospodarzem fałszywą pobożnością, przejmuje panowanie w domu, wkrótce przygotowując się do ślubu z córką Orgona, zrozpaczoną tym Marianną. Rodzina Orgona, która poznała się na Świętoszku, zaczyna być przez niego traktowana wrogo. Świętoszek triumfuje i dopiero intryga żony Orgona, Elmiry, która decyduje się przyjąć przykre jej zaloty Świętoszka, ukazuje Orgonowi (obserwującego scenę zalotów z ukrycia) hipokryzję i bezwzględność Tartuffe’a, który oprócz podłości wobec Elmiry i dzieci Orgona, był także bliski przejęcia ich majątku, do czego jednak szczęśliwie nie dochodzi

- problematyka: demaskowanie i piętnowanie odpychających wad ludzkich – obłudy, zakłamania, ale też dewocji, naiwności, na której żerują oszuści; ośmieszanie ówczesnej obyczajowości i patriarchalnych stosunków rodzinnych (pozycja dzieci, kobiet)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: ponadczasowości wad ludzkich; mieszczańskiego systemu wartości; relacji miedzy rodzicami i dziećmi; satyry jako narzędzia krytyki i naprawy świata.

Odrodzenie – powtórzenie najważniejszych wiadomości, pod kątem matury

1.      Ramy chronologiczne i nazwy epoki:

- XIV/XV – XVI w. (Włochy, Europa); XVI w. (Polska)

- renesans, odrodzenie (idei antycznych: filozofii, literatury, sztuki – w duchu chrześcijaństwa)

2.      Ważniejsze wydarzenia historyczne (patrz wydarzenia schyłku średniowiecza, 1517 – początek ruchu reformacyjnego i podziału religijnego Europy)

3.      Kluczowe pojęcia:

- antropocentryzm – uwaga myślicieli, pisarzy i artystów koncentruje się wokół człowieka, jego potrzeb materialnych i duchowych.

- humanizm renesansowy – nawiązywanie do sentencji Terencjusza (pisarz rzymski): „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” (człowiek jest indywidualnością, istotą posiadającą godność, potrzebę realizacji samego siebie); uznanie kultury antyku za źródło wzorców filozoficznych, literackich, artystycznych (odkrywanie na nowo starożytnych dzieł sztuki, przekłady literatury antycznej na języki narodowe, początki twórczości w językach narodowych); aktywność poznawcza, otwartość na świat (podróże, doskonalenie wszechstronnego wykształcenia, kult mądrości – człowiek renesansu); poszukiwania harmonii i złotego środka jako istotne cele życia człowieka.

- reformacja – XVI-wieczny ruch odnowy życia religijnego w Europie, skutkujący rozłamem chrześcijańskiego Kościoła zachodniego i powstaniem wyznań protestanckich (odrzucających pośrednictwo kapłanów w drodze do zbawienia, kult maryjny, kult świętych, celibat, itp.).

4.      Filozofia i myśl społeczno-polityczna

- epikureizm i stoicyzm (patrz antyk), wzbogacone o pierwiastek chrześcijański

- irenizm – Erazm z Rotterdamu – idea tolerancji religijnej i pokojowego współistnienia różnych wyznań

- makiawelizm – Niccolo Machiavelli – cel uświęca środki, jako usprawiedliwienie dla łamania zasad moralnych w dążeniu do celu (dobrego w założeniu)

- egalitaryzm – Thomas More – idea równości wszystkich ludzi, pod względem ekonomicznym, społecznym, politycznym.

5.      Sztuka renesansu

- zmiana sposobu postrzegania artysty

- czerpanie z wzorców sztuki antycznej i motywów mitologicznych

- cechy architektury: regularność, harmonia, ścisły związek formy budowli z ich przeznaczeniem, charakterystyczne elementy architektoniczne: portyki, frontony, kolumny, kopuły, arkady, rozwój budownictwa świeckiego obok sakralnego. Artyści: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Filippo Brunelleschi.

- cechy rzeźby i malarstwa: człowiek, natura, mitologia i Biblia jako źródła inspiracji twórczej, doskonalenie techniki malarskiej i rzeźbiarskiej (portrety, akty, pejzaże, sceny mitologiczne i biblijne, posągi), równoległy z sakralnym nurt sztuki świeckiej (mecenat kościelny i świecki). Artyści: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Tycjan, Rafael Santi, Sandro Botticelli.

6.      Literatura, jej cechy i wybitni przedstawiciele:

- podejmująca głównie tematykę świecką,

- refleksyjna,

- skoncentrowana na człowieku (antropocentryczna) i sprawach ludzkich, dostarczająca pouczenia (dydaktyczna, parenetyczna) i godziwej rozrywki,

- tworzona w językach narodowych, w myśl zasad poetyki (sztuki pisarskiej) antyku i średniowiecza,

- łącząca antyczne inspiracje z myślą chrześcijańską

- przedstawiciele: Europa – Francesco Petrarka, Giovanni Boccaccio, Miguel Cervantes, William Szekspir; Polska – Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Piotr Skarga

7.      Ważniejsze wzorce osobowe renesansu

- szlachcic, ziemianin (dostatnie, szczęśliwe, zgodne z rytmem natury życie we własnym majątku ziemskim, przeplatane pracą i odpoczynkiem, gotowość do służby na rzecz ojczyzny): Żywot człowieka poczciwego, Mikołaj Rej; Na lipę, Na dom w Czarnolesie Jan Kochanowski

- dworzanin (wykształcony, elokwentny, posiadający nienaganne maniery, obeznany z etykietą dworską, szarmancki wobec kobiet, oddany władcy i ojczyźnie): Dworzanin polski, Łukasz Górnicki

- humanista (gruntownie wykształcony, posiadacz wiedzy z różnych dziedzin, władający obcymi {w tym klasycznymi} językami, wyznawca humanizmu renesansowego, zafascynowany kulturą antyczną, miłośnik podróży, wzorowy obywatel i patriota): Pieśni, Jan Kochanowski

8.      Popularne motywy literackie

- arkadia (wyidealizowana kraina rodem z antyku, „mlekiem i miodem płynąca”, zamieszkiwana przez szczęśliwych pasterzy, żyjących w harmonii z naturą, nieskalana pokusami i zagrożeniami cywilizacji, przenośnie raj, eden): Żywot człowieka poczciwego, Mikołaj Rej; Na lipę, Pieśń świętojańska o sobótce, Jan Kochanowski

- Bóg (Stwórca i opiekun dobrego, pięknego świata {Deus artifex}, pełen miłości i wyrozumiałości dla ludzi, Adresat ludzkiej wdzięczności, dziękczynienia, błagań, skarg): Czego chcesz od nas, Panie…, Treny, Jan Kochanowski

- exegi monumentum (praca twórcza jako jedyny skuteczny sposób upamiętnienia człowieka na wieki, motyw rodem z antyku): Ku muzom, Pieśń XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…), Jan Kochanowski

- państwo, ojczyzna (troska o państwo i jego pomyślność, relacje między rządzącymi a rządzonymi, wizje ojczyzny szczęśliwej, bezpiecznej, problematyka patriotyczna): Pieśń o spustoszeniu Podola, Pieśń XIV (Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie), Odprawa posłów greckich, Jan Kochanowski

- theatrum mundi (świat jako teatr, życie ludzkie jako spektakl, człowiek jako aktor, bezwolna marionetka w rękach siły wyższej {Boga? przeznaczenia?}, pozbawiona wpływu na wyreżyserowane przez tę siłę widowisko): O żywocie ludzkim, Jan Kochanowski

9.      Ważniejsze teksty literackie odrodzenia

a)      Jan Kochanowski, Fraszki – jako świadectwo obyczajowości i kultury polskiego renesansu oraz źródło informacji o życiu poety i jego poglądach

- fraszka, jej cechy gatunkowe (krótki utwór wierszowany, oparty na błyskotliwym pomyśle, inteligentnie komentujący rzeczywistość)

- odmiany tematyczne i przykłady fraszek (obyczajowe – Na nabożną, O doktorze Hiszpanie; filozoficzno-refleksyjne – O żywocie ludzkim, Do gór i lasów; biesiadne - O doktorze Hiszpanie; miłosne – Do Hanny; patriotyczne – Na sokalskie mogiły; autobiograficzne – Do gór i lasów; autotematyczne – Do fraszek)

- związek fraszek z kulturą renesansu i ich znaczenie: przekaz idei humanistycznych (życie ludzkie, epikurejska pochwała radości płynących z jego kolejnych etapów, edukacji, pracy, odpoczynku, autorefleksyjność i refleksyjność, zachowywanie umiaru i stoickiego dystansu do zmiennych kolei losu, kierowanie się przyjaźnią, miłością, wiarą oraz życie w zgodzie z naturą), inspiracja mitologią (motywy, postaci, wydarzenia), autobiografizm i obrazowanie obyczajowości i kultury epoki.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: światopoglądu renesansowego; twórczości autobiograficznej; motywu theatrum mundi; funkcji humoru i satyry w literaturze

b)      Jan Kochanowski, Pieśni – jako artystyczny manifest światopoglądu renesansowego, poety inspirowanego kulturą antyczną i założeniami antropocentryzmu

- pieśń, jej cechy gatunkowe (wywiedziony z antyku utwór liryczny o prostej budowie, stroficzny, z refrenem, bądź powtórzeniami)

- odmiany tematyczne i przykłady pieśni (religijne – hymn Czego chcesz od nas, Panie…; refleksyjne – Serce roście, patrząc na te czasy, Nie porzucaj nadzieje; patriotyczne – Pieśń o spustoszeniu Podola, Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie; biesiadne – Chcemy sobie być radzi?; miłosne – Srogie łańcuchy na swym sercu czuję)

- elementy światopoglądu renesansowego w Pieśniach: zainteresowanie człowiekiem, sprawami ludzkimi i naturą ludzką, pochwała stoicyzmu obok epikurejskiej radości życia, znaczenie „złotego środka” w życiu człowieka i sposoby osiągania szczęścia, afirmacja świata i akceptacja praw natury, przemijania.

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: światopoglądu renesansowego; postaw ludzkich wobec zmiennych kolei losu; afirmacji życia; nawiązań do kultury antyku w literaturze; patriotyzmu.

c)      Jan Kochanowski, Treny – jako wyraz bólu, rozpaczy i zwątpienia osieroconego ojca

- tren, cechy gatunkowe (pieśń żałobna o tradycji antycznej, poświęcona osobie zmarłej, jej zaletom i zasługom, eksponująca ból  po stracie, zakończona pociechą i pouczeniem)

- tematyka Trenów: stanowi ją opłakiwanie zmarłego dziecka poety, dwuletniej Urszulki oraz opis kolejnych etapów przeżywania żałoby (Treny I-VIII) i doznania kryzysu wiary (Treny IX-XVIII), ostatecznie zażegnanego (Tren XIX)

- ważniejsze problemy cyklu: dramat ojca, filozofa o światopoglądzie renesansowym; idealizacja postaci (Urszulki)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: humanistycznego światopoglądu; postaw ludzkich wobec zmiennych kolei losu; żałoby i cierpienia; nawiązań do kultury antyku w literaturze; obrazu dziecka w literaturze

d)     Jan Kochanowski, Psałterz Dawidów – jako poetycka parafraza pieśni biblijnych oraz wyraz postawy humanizmu chrześcijańskiego

- psalm, cechy gatunkowe (podniosły liryczny utwór religijny, wywiedziony z Biblii)

- tematyka: wyróżnia się psalmy dziękczynne, błagalne, pokutne i w zależności od tego obrazują one relacje między człowiekiem a Bogiem, który nie jest surowym Sędzią, a Stwórcą pełnym miłosierdzia dla ludzi

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: wizerunku Boga w literaturze; relacji między człowiekiem a Bogiem; renesansowego humanizmu chrześcijańskiego.

e)      William Szekspir, Makbet

- dramat szekspirowski, cechy gatunku (odrzucenie zasady trzech jedności, rezygnacja z chóru, podział na akty i sceny, odrzucenie zasady decorum, wprowadzenie scen zbiorowych, fantastyki, nastroju grozy (rola przyrody), pogłębiona indywidualizacja bohaterów)

- tematyka: zbrodnia na szczytach władzy (w aspektach: psychologicznym, moralnym, politycznym), jej mechanizmy i konsekwencje.

Żądny władzy szkocki rycerz arystokrata, Makbet, któremu trzy wiedźmy przepowiedziały obiecującą przyszłość, zabija króla Dunkana i zasiada na jego tronie. Działa przy wsparciu żony, Lady Makbet. Wskutek obaw o zdemaskowanie i utratę korony królewskiej, popełnia kolejne zbrodnie, staje się tyranem. Synowie królewscy zmobilizują siły poza granicami kraju i ruszą na Makbeta, który osamotniony przez poddanych i żonę (samobójczynię), opętany żądzą władzy i ogłupiony przez wiedźmy, poniesie klęskę i śmierć.

- bohaterowie: Makbet, Lady Makbet, król Dunkan, Malkolm, Donalbein, Banko, Makduf

- ważniejsze problemy: studium zbrodni i zbrodniarza (analiza mechanizmów prowadzących do zbrodni człowieka niegdyś szlachetnego, prawego, nadmiernie ambitnego, zmieniającego się w tyrana, podejrzliwego okrutnika, siejącego terror, odpowiedzialnego za rozlew krwi tysięcy niewinnych ludzi, i analiza upadku zbrodniarza, który nie udźwignął ciężaru swoich zbrodni i strachu przed ich konsekwencjami); człowiek i jego natura (uniwersalny problem ścierania się dobra i zła w człowieku, wyborów dokonywanych pod wpływem ludzkich słabości i skutków tych decyzji); Lady Makbet jako kobieta fatalna (postać nie tylko wspólniczki zbrodni, ale jej głównej inicjatorki i siły napędowej, która nie przewidując rozmiaru zbrodni, poniesie klęskę pierwsza); theatrum mundi (czy życie jest spektaklem, a człowiek marionetką w rękach losu? Czy Makbetowi ktoś wyreżyserował życie, czy też on sam o nim decydował?)

- zagadnienia do wykorzystania w wypowiedziach na temat: zbrodni i zbrodniarza; portretu władcy; portretu tyrana; winy i kary; żądzy władzy; świata jako teatru; fatum; cech dramatu szekspirowskiego.